સંપાદકનો પત્ર

'સફારી' June, 2009

તાકીદે જોઇએ છે--ભારતનું ભાવિ બદલી શકતું નવું રાજ્યબંધારણ

આજથી ૬૨ વર્ષ પહેલાં લગભગ પ૬પ દેશી રાજરજવાડાંને એક ગાંસડે બાંધીને ભારત નામના અખંડ દેશનું સર્જન કરવામાં આવ્યું હતું. નાના-મોટા રાજ-રાજવીઓ સાથે રાજકીય વાટાઘાટો કરવામાં આશરે ૭૩ દિવસ વીતાવ્યા બાદ સરદાર પટેલે પ૬પ ચિભડાંનો સંયુક્ત ભારો બાંધ્યો ત્યારે જઇને ભારતમાં લોકશાહી સ્થપાઇ અને લોકશાહીની લગામ દેશના વડા પ્રધાન પંડિત નેહરુને સોંપવામાં આવી. બાંસઠ વર્ષ પછી આજે ઇતિહાસનું પુનરાવર્તન થયું છે. અલબત્ત, સહેજ જુદી રીતે. રાજરજવાડાં નહિ, પણ કુલ ૧૬ રાજકીય પક્ષો એક ગાંસડીએ બંધાયા છે. યુ.પી.એ. નામની તે ગાંસડી ફરી વડા પ્રધાન મનમોહન સિંહના કાંધે નાખવામાં આવી છે. આ પુનરાવર્તન જો કે પહેલી વારનું નથી. કેન્દ્રમાં ભેલપૂરી જેવી મિશ્ર સરકારો આપણને છેલ્લાં કેટલાંય વર્ષથી મળતી રહી છે. આ વખતે પણ મળી તેનું કારણ એ કે ભારતીય રાજ્યબંધારણના ખાટલે જ ખોડ રહી જવા પામી છે. જાન્યુઆરી ૨૬, ૧૯પ૦ના રોજ અમલી બનેલું રાજ્યબંધારણ આજના (તેમજ આવતી કાલના) અનિશ્ચિત તેમજ અસ્થિર રાજકીય સંજોગો વચ્ચે ધાર્યું કામ આપી શકે તેમ નથી. બ્રિટિશ સંસદીય લોકશાહીનું બંધારણ ભારતે (નજીવા ફેરફારો સાથે) અપનાવી લીધું એ કદાચ ખોટું થયું છે. બ્રિટનને તેનું બંધારણ એટલા માટે ફાવ્યું કે એ દેશ નાનો છે અને પ્રજા લગભગ સમાનધર્મી છે. સમાન જાતિની પણ છે. બ્રિટનમાં ધર્મના કે નાત-જાતના ધોરણે મતદારોને અલગતાવાદી જૂથોમાં વહેંચી શકાતા નથી.

બીજી તરફ ભારતનાં ૨૮ રાજ્યોને એકબીજા સાથે કોઇ વાતે સામ્ય નથી. દેશભરમાં હજારો ધર્મો-સંપ્રદાયો છે, આઠસોથી વધુ ભાષાઓ-બોલીઓ બોલાય છે અને નાત-જાત મુજબ લોકોની રહેણીકરણીમાં તેમજ વિચારસરણીમાં હદપારનું વૈવિધ્ય છે. આ પરિસ્થિતિએ ધર્મના, પ્રાન્તના તેમજ જાતિવાદના નામે દેશમાં હજારો રાજકીય પક્ષોને જન્મ આપ્યો છે. જાતિ-ધર્મની ધરી પર રચાયેલો દરેક પક્ષ પોતપોતાની અલાયદી વૉટબૅંક ધરાવે છે. મતલબ કે મતદારોના એક મોટા અને ચોક્કસ વર્ગને તે પોતાની છાબડીમાં ખેરવી લે છે. દેશભરમાં મતોનું વિભાજન એટલી હદે થાય છે કે કેન્દ્રમાં કોઇ એકાદ પક્ષ કદી ફાવી શકતો નથી અને સ્પષ્ટ બહુમતીની સરકાર રચી શકતો નથી. ચિભડાંની ભારી જેવી મિશ્ર સરકાર બને છે, જેને માટે આપણા બંધારણમાં કોઇ ચોક્કસ ધારાધોરણો નથી. વડા પ્રધાનની તેમજ પ્રધાનમંડળની નિમણૂંક કરવાનો અધિકાર રાષ્ટ્રપતિને બંધારણે ૭૫(૧) મી કલમ હેઠળ આપ્યો છે, પરંતુ મિશ્ર સરકારના વડા પ્રધાન તરીકે જે તે વ્યક્તિને પસંદ કરતી વખતે કયાં ધોરણો પાળવાં તે અંગે બંધારણ મૌન છે. મિશ્ર સરકાર રચાયા પછી વડા પ્રધાનને સંસદ પ્રત્યે જવાબદાર ઠેરવતી બંધારણની ૭૮મી કલમ વહેલી મોડી નડતરરૂપ બને. આ કલમ મુજબ વડા પ્રધાનમાં અને તેમના પ્રધાનમંડળમાં સંસદનો વિશ્વાસ હંમેશાં બરકરાર રહેવો જોઇએ. બીજી તરફ લઘુમતી સરકાર માટે એ શક્ય નથી. વળી કેન્દ્રમાં જે પક્ષની સરકાર હોય તેના વિરોધી પક્ષો જે તે રાજ્યમાં સરકાર રચીને બેઠા હોય તે ભારતીય લોકશાહીમાં માન્ય છે. પરિણામે વિવિધ રાજ્યોમાં વિરોધ પક્ષની સરકારો પર કેન્દ્રમાં શાસક પક્ષનો કશો કમાન્ડ યા કન્ટ્રોલ રહેતો નથી.

ભારતે સંસદીય બંધારણ તજીને પ્રમુખ પદ્ધતિનું નવું બંધારણ ઘડી કાઢવું જોઇએ, કેમ કે વર્તમાન બંધારણને વળગી રહેવામાં આવે ત્યાં સુધી લોકસભાની ચૂંટણીનું કશું મહત્ત્વ રહેતું નથી. દેશના વડા પ્રધાનની પસંદગી પ્રજા પોતાના મતો વડે કરી શકતી નથી. જે પક્ષને મત આપવાનું તેણે ટાળ્યું હોય એ પક્ષ ક્યારેક મિશ્ર સરકાર તરીકે તેના પર બળજબરી ઠોકી બેસાડાયો હોય છે. ખરેખર તો વિવિધતામાં એકતાનું સૂત્ર આજના રાજકીય સંજોગોમાં પોકળ સાબિત થયું છે, કેમ કે ધર્મવાદ, પ્રાન્તવાદ તેમજ જાતિવાદ તરફ ઢળી ગયેલા રાજકારણને પાપે દેશની રાષ્ટ્રીય એકતા તેમજ અખંડિતતા જોખમમાં મૂકાઇ રહી છે. આજે ભારતનું દરેક રાજ્ય પોતપોતાનો રાજકીય ચોકો રચીને બેસી ગયું છે. દિલ્હીમાં મિશ્ર સરકાર સાથે તેને બારમો ચંદ્રમા છે. આ રાજકીય અંધાધૂંધીના માહોલમાં ભારતના પણ હાલ સોવિયેત રશિયા જેવા થાય અને પ૬પ રાજ-રજવાડાં વડે બનેલો અખંડ દેશ વળી પાછો નાના-મોટા ટુકડાઓમાં વહેંચાઇ જાય તો નવાઇ નહિ.