પાકિસ્તાનની ઉધાર આર્થિક નીતિ--એક પગ (અમેરિકી) દૂધમાં અને બીજો (યુરોપી) દહીંમાં

આ વર્ષે ભારતીય ઉપખંડમાં મેઘરાજા રીસાયા. ભારતની જેમ પાકિસ્તાનમાંય મોસમી વાદળોએ દગો દીધો. આમ છતાં એ દેશમાં બારેય મેઘ ખાંગા થયાવળી એક નહિ, બબ્બે વાર થયા. પાકિસ્તાનના ટૂંટિયું વાળીને બેઠેલા અર્થતંત્રને ફરી બેઠું કરવા જૂન ૧૪, ૨૦૦૯ના રોજ યુરોપિયન યુનિયને એ દેશ પર ૧૦ કરોડ ડોલર વરસાવ્યા, તો નાણાંવર્ષાની બીજી (વધુ મોટી) હેલી ૨૩ મી જૂને થઇ કે જ્યારે અમેરિકાએ બિનલશ્કરી સહાયના નામે પાકિસ્તાને સાડા સાત અબજ ડોલર આપવાનું ઠરાવ્યું. મોસમ વરસાદી હોય કે ન હોય, પણ પાકિસ્તાન પર આવાં ‘ઝાપટાં’ વખતોવખત પડતા રહે છે અને બારમાસી મંદીવાળા પાક અર્થતંત્રને એ રીતે થોડોઘણો સધિયારો મળ્યા કરે છે.

અત્યાર સુધી અમેરિકા પાકિસ્તાનને વાર્ષિક અબજો ડોલરની ખૈરાત આપતું હતું. હવે યુરોપિયન યુનિયનના ૨૭ દેશો પણ અમેરિકાની જેમ દરિયાદિલ બન્યા છે. પાકિસ્તાનને તેઓ શા માટે બબ્બે હાથે આર્થિક સહાય આપી રહ્યા છે? જવાબનું મૂળ વિગતે તપાસવા જેવું છે.

પાકિસ્તાનને બિનલશ્કરી તેમજ લશ્કરી સહાય આપવાનો ધારો આજથી ત્રણેક દાયકા પહેલાં અમેરિકાએ શરૂ કર્યો હતો. અફઘાનિસ્તાનમાં ત્યારે રશિયાએ પોતાની લશ્કરી છાવણીઓ સ્થાપી રાખી હતી અને એ દેશનો કેટલોક ભૌગોલિક પ્રદેશ રશિયન એડી નીચે દબાયેલો હતો. આ પ્રદેશને મુક્ત કરવા માટે સ્થાનિક અફઘાન સરફરોશો રૂસી સૈન્ય સામે મેદાને પડ્યા હતા, પણ પૂરતા તેમજ મોડર્ન શસ્ત્રોના અભાવે તેમનો ગજ વાગતો ન હતો. રશિયાનો લોખંડી પંજો ક્રમશઃ વધુને વધુ અફઘાન પ્રદેશ તરફ લંબાવા લાગ્યો ત્યારે પારકા દેશના રાજકીય મામલાઓમાં ચંચૂપાત કરવાની સ્વભાવગત ટેવ ધરાવતું અમેરિકા ચિત્રમાં પ્રવેશ્યું. રૂસી પંજો વાઢી લેવા માટે તેણે અફઘાનિસ્તાનને હાઇટેક શસ્ત્રો પૂરાં પાડવાનો ગુપ્ત નિર્ણય લીધો. બહુ સિફતપૂર્વકની ચાલ હતી, જેમાં અમેરિકાએ જનરલ ઝિયાને શતરંજનું મહોરું બનાવ્યા. લશ્કરી મદદના બહાને વોશિંગ્ટન સરકારે પાકિસ્તાનને લાખોની સંખ્યામાં (અંદાજે ૩૦,૦૦,૦૦૦) એ.કે.૪૭ ઓટોમેટિક રાયફલો આપી, હજારો રોકેટ લોન્ચર્સ આપ્યાં અને મોર્ટાર તોપો પણ આપી. શસ્ત્રોનું કુલ મૂલ્ય છ અબજ ડોલર જેટલું હતું.

આ બધો ‘માલ’ જનરલ ઝિયાએ ગુપચુપ રીતે સરહદપાર રશિયનો સામે લડતા અફઘાન સરફરોશોને પહોંચાડવાનો હતો. અમેરિકાના રાજકીય દબાણ હેઠળ ઝિયાએ તે કામ કર્યું, પણ અધૂરૂં કર્યું. અમેરિકન શસ્ત્રોનો અમુક હિસ્સો જ તેમણે અફઘાનિસ્તાન સુધી પહોંચતો કર્યો. કેટલાંક શસ્ત્રો વડે પાકિસ્તાની ફિદાયીનોને સજ્જ કર્યા અને ભારત સામે કાશ્મીરમાં ‘ઓપરેશન ટોપાક’ના બેનર હેઠળ પ્રોક્સી વોર શરૂ કરી. બાકી બચેલાં શસ્ત્રો પાકિસ્તાનના રાવલપિંડી ખાતેના શસ્ત્રાગારમાં સરકાવી લીધાં. રશિયન સૈનિકો સામે વધુ ને વધુ અફઘાનોને સજ્જ કરવા માટે ઝિયા વારેતહેવારે અમેરિકા પાસે નવાં શસ્ત્રોની ઉઘરાણી કરતા રહ્યા. અમેરિકાનું નાક દબાવીને તેમણે પાકિસ્તાનના હવાઇદળ માટે ચાલીસ એફ.૧૬ વિમાનો મેળવ્યાં. એક પ્રસંગે અમેરિકાએ પાકિસ્તાનને ૩૨.૫ કરોડ ડોલરની આર્થિક સહાય ઘોષિત કરી ત્યારે જનરલ ઝિયાએ જાહેરમાં તે માતબર આંકડાને peanut તરીકે ઓળખાવી વોશિંગ્ટન સરકારના ગાલે તમાચો માર્યો.

અમેરિકાએ જો કે ગાલ લાલ રાખ્યા વિના આરો ન હતો. અફઘાનિસ્તાનને વાયા પાકિસ્તાન થોકબંધ શસ્ત્રો તે આપતું રહ્યું. પરિણામે વખત જતાં અફઘાનો માટે યુદ્ધનાં સમીકરણો બદલાયાં. શસ્ત્રસજ્જ અને ભારોભાર ઝનૂની અફઘાનો સામે રશિયન લશ્કર લાંબો વખત લડત આપી શક્યું નહિ અને લગભગ ૧પ,૦૦૦ રૂસી સૈનિકોની ખુવારી વેઠ્યા બાદ રશિયાએ લોહિયાળ સંઘર્ષનો અંત આણ્યો. ઓગસ્ટ, ૧૯૮૮ માં રશિયન લશ્કરે એ દેશમાંથી હંમેશ માટે રૂખસદ લેવાની સત્તાવાર ઘોષણા કરી. જનરલ ઝિયાની હવે અમેરિકાને જરૂર ન હતી. ઓગસ્ટ ૧૭, ૧૯૮૮ ની એક મોડી સાંજે પાકિસ્તાનના ભવાલપુરના આકાશમાં પાકિસ્તાનનું લશ્કરી વિમાન એકાએક ભડથું બન્યું. વિમાનમાં પાકિસ્તાનના ટોચના લશ્કરી અફસરો હતા, આઇ.એસ.આઇ.ના એજન્ટો હતા અને બધામાં વી.આઇ.પી. જેવા જનરલ ઝિયા પણ હતા. ભેદી રીતે થયેલા અકસ્માતમાં સૌ કોઇ માર્યા ગયા. કહેવાય છે કે ઝિયાનો અંત લાવવાનું કામ વોશિંગ્ટન સરકારે સી.આઇ.એ.ના માથે નાખ્યું હતું, જેના ભાગરૂપે ઝિયાના વિમાનને ભરઆકાશે ફૂંકી દેવાયું હતું.

જે થયું તે ખરૂં, પણ અફઘાનોના હાથમાં શસ્ત્રો મૂકવાની ભૂલ અમેરિકાને સરવાળે ભારે પડી. થોડાં વર્ષોમાં જ તે શસ્ત્રોના જોરે અફઘાનિસ્તાનમાં તાલિબાન સંગઠન ખડું થયું. બિન લાદેન જેવા જેહાદી લીડરોએ માથું ઊંચક્યું, જેમની સામે કડક હાથે કામ લેવાની જવાબદારી અમેરિકાએ વળી પાકિસ્તાનને સોંપી. બદલામાં પાકિસ્તાન સામે નાણાંકોથળી ખૂલ્લી મૂકી દીધી. લશ્કરી તેમજ બિનલશ્કરી સહાયના નામે એ દેશને દર થોડા વખતે અબજો ડોલરની આર્થિક મદદ કરીએવી આશા સાથે કે પાકિસ્તાનના પ્રમુખ જનરલ મુશર્રફ આજે નહિ તો આવતી કાલે બિન લાદેનને અમેરિકાના હવાલે કરી દેશે. લોંકડી જેવું દિમાગ ધરાવતા મુશર્રફે પણ અમેરિકાને તે આશામાં સતત રાચતું રાખ્યું અને દરમ્યાન અબજો ડોલરની અમેરિકી ખૈરાત લેતા રહ્યા. વખત જતાં જનરલ મુશર્રફનો ડોળ ઉઘાડો પડ્યો, એટલે અમેરિકાએ રાજકીય કાવાદાવા ખેલીને તેમનું પત્તું કાપ્યું. પાકિસ્તાનમાં લશ્કરી સત્તાને પૂર્ણવિરામ મૂકાવ્યું અને આસિફ ઝરદારીની લોકશાહી સરકાર બેસાડી.

પાકિસ્તાનું કથળેલું અને સતત કથળી રહેલું અર્થતંત્ર જોતાં ઝરદારીની સરકાર વધુ દિવસો જોઇ શકે નહિ એ વાત અમેરિકા બહુ સારી રીતે જાણે છે. પરિણામે ઝરદારીની સત્તા ટકી રહે અને ખાસ તો પાકિસ્તાનમાં લશ્કરી શાસન ન સ્થપાય એ ખાતર તે વખતોવખત પાક અર્થતંત્રને અબજો ડોલરનો બૂસ્ટર ડોઝ આપ્યા કરે છે. ટૂંકમાં, પાકિસ્તાનમાં અમેરિકાની કઠપૂતળી સરકાર બરકરાર રહે તેમાં જ અમેરિકાનો સ્વાર્થ છે. દા.ત.

(૧) પાકિસ્તાન પાસે અણુશસ્ત્રોનો તોટો નથી. અલ કાયદા જેવા એકાદ આતંકવાદી સંગઠન પાસે રખે પાક બનાવટના એકાદબે અણુબોમ્બ ચડી જાય તો શા પરિણામો આવે તે બાબતે અમેરિકા સતત ચિંતિત છે, એટલે પાક સરકારનો (જુદી રીતે કહો તો પાક અણુશસ્ત્રોનો) દોરીસંચાર તે પોતાના હાથમાં રાખવા માગે છે. (૨) આવતી કાલે ધારો કે ઇરાન સામે યુદ્ધ ખેલવાનું થાય તો પાકિસ્તાનનાં હવાઇ મથકો અમેરિકા વાપરવા માગે છે. પાકિસ્તાનની ભૂમિ પર પોતાનાં લશ્કરી મથકો સ્થાપવાની પણ ગણતરી અમેરિકા સેવીને બેઠું છે. (૩) અફઘાનિસ્તાનમાં તાલિબાનો સામે પોતાના સૈનિકોને ઉતારવા ન માગતી વોશિંગ્ટન સરકાર પાકિસ્તાનના ખુશ્કીદળને તલવારનો હાથો બનાવવા માગે છે તેમજ (૪) અમેરિકા પર સંભવિત આતંકવાદી હુમલાનું આયોજન કરનારા બિન લાદેન જેવા જેહાદી આગેવાનોને પાક સરકારની મદદથી ઝબ્બે કરવા માગે છે. આ બધા કાર્યોમાં પાકિસ્તાન સિવાય બીજા એકેય ઇસ્લામિક દેશનો અમેરિકાને સાથ મળી શકવાનો નથી. આમ, પોતાનાં સ્થાપિત હિતોના સાટામાં અમેરિકા આર્થિક સહાયના નામે પાકિસ્તાન પર નાણાં વરસાવે છે. પાકિસ્તાનને ખુશ રાખી આતંકવાદી પ્રવૃતિઓને કાબૂમાં રાખવા માગતું યુરોપિયન યુનિયન પણ હવે ખૈરાત કરવા લાગ્યું છે, એટલે આસિફ ઝરદારી બે ભાણે જમે છે.

અલબત્ત, ઝરદારી જયાફત ઉડાવે તેમાં ભારતને પેટમાં કેમ દુખે છે? કારણ દેખીતું છે. અમેરિકા તરફથી જે જબરજસ્ત ફંડ પાકિસ્તાનને મળતું આવ્યું છે તેનો સારો એવો હિસ્સો એક યા બીજી રીતે કાશ્મીરમાં ‘આઝાદીની લડત’ લડી રહેલા આતંકવાદી સંગઠનોને પાસ ઓન કરાય છે. પાકિસ્તાનમાં તેમજ કાશ્મીરમાં ચાલતા આતંકવાદી કેમ્પસ નવાં, હાઇટેક શસ્ત્રો વડે ક્રમશઃ સમૃદ્ધ બનતા જાય છે અને નાણાંનાં પ્રલોભનોથી આકર્ષાઇ વધુ ને વધુ યુવાન પાકિસ્તાનીઓ જે તે આતંકવાદી કેમ્પનું સંખ્યાબળ વધારતા જાય છે.

સરવાળે જુઓ તો અમેરિકાએ પાકિસ્તાનને આપેલાં નાણાં ભારત સામે આતંકવાદી પ્રવૃત્તિ વધારવામાં વપરાય છે, જેની સામે ભારતને સખત વાંધો છે--અને વાંધો હોવો પણ જોઇએ. આમ છતાં પાકિસ્તાનમાં પોતાનાં સ્થાપિત હિતો જાળવી રાખવા માગતી વોશિંગ્ટન સરકાર ભારતને સતત બાયપાસ કરતી આવી છે. અમેરિકાના વાંકે કાશ્મીરની ભૂમિ બારમાસી રણભૂમિ બની છે, જ્યાં ભારતે દર થોડા વખતે મેજર ઋષિકેશ રામણી જેવા સપૂતોની આહૂતિ આપવાની થાય છે.