આર્મી સર્વિસ કોરઃ હોળી કે દિવાળી, તારે યુદ્ધ એ જ તહેવાર

05-08-2020. ગુજરાત સમાચાર. શતદલ પૂર્તિમાં પ્રગટ થયેલો લેખ.

કોલમનું નામઃ એક નજર આ તરફ... by હર્ષલ પુષ્‍કર્ણા (તંત્રીઃ ‘જિપ્સી’ મેગેઝિન www.iamgypsy.in)

નિયંત્રણ રેખા/ LAC પર ચીન સામે દીવાલ બનીને ઊભેલા ભારતીય જવાનોને જેનું પીઠબળ છે—

આર્મી સર્વિસ કોરઃ હોળી કે દિવાળી, તારે યુદ્ધ એ જ તહેવાર

‘લદ્દાખ તથા અરુણાચલ સરહદે ભારતીય લશ્‍કરનો જમાવડો’ એવા સમાચાર અહીં બેઠા જાણીએ ત્‍યારે  આપણને લગીરે કલ્‍પના ન હોય કે જમાવડો કરવા ખાતર લશ્‍કરની આર્મી સર્વિસ કોર ટુકડી કેટલી જહેમત ઉઠાવે છે.

----------------------

અરુણાચલ પ્રદેશમાં નિયંત્રણ રેખા/ LAC નજીકના મોરચે સૈનિકો, શસ્‍ત્રસરંજામ અને રાશનનો પુરવઠો પહોંચાડવાનું જવાબદારીભર્યું કામ બજાવતા ભારતીય લશ્‍કરના સિપાહી એ. કુમાર નામના ટ્રક ચાલકને થોડાં વર્ષ પહેલાં રૂબરૂ મળવાનું થયું હતું. લશ્‍કરી ખટારો ચલાવવો કદાચ આપણે સામાન્‍ય કામ લાગે, પણ હિમાલયના ગગનચુંબી પહાડોમાં તે કાર્ય કેવું કઠિન તેમજ કસોટીભર્યું હોય એ તેમના મુખે જાણવા મળ્યું. જબલપુરની વ્‍હીકલ ફેક્ટરીમાં બનેલો ‘સ્‍ટેલિઅન’ પ્રકારનો ખટારો ૭.૨ ટન વજનનો છે. પાંચથી સાત ટનનો બોજો તેમાં લાદી દેવાયા પછી તો કુલ વજનનો આંકડો સહેજે બાર-પંદર ટન જેટલો થાય. સમતળ ભૂપૃષ્‍ઠ પર આટલો હેવીવેઇટ ખટારો હંકારી જવો જુદી વાત છે, પરંતુ હિમાલયના ઉત્તુંગ પહાડોમાં સતત આરોહ-અવરોહ લેતા માર્ગે તેનું સંચાલન અઘરું થઈ પડે છે. અરુણાચલ સરહદે લશ્‍કરી ટ્રક ચાલક તરીકે ફરજ બજાવનાર સિપાહી એ. કુમારે જણાવ્યું તેમ—

અહીંના સરહદી વિસ્‍તારોમાં ‘સ્‍ટેલિઅન’ ખટારો ચલાવવા માટે તેમણે પૂરા ૪પ દિવસ ડ્રાઇવિંગની લશ્‍કરી તાલીમ લેવી પડી હતી. શહેરોમાં મોટર ડ્રાઇવિંગનું લાઇસન્સ એકાદ કસોટી આપીને મળી જાય, પરંતુ અરુણાચલમાં થલસેના માટે સર-સામાન અને સૈનિકોના પરિવહનનું કામ કરવા માગતા ચાલક સિપાહીએ ત્રણ કસોટીઓ આપવાની થાય છે. ત્રણેય માટે ત્રણ નોખાં લાઇસન્‍સ જારી કરાય અને લાઇસન્‍સ અનુસાર ચાલકને વર્ધીનું કામ મળે.

ભારેખમ ખટારાને પહાડોના સાંકડા રસ્‍તે હંકારી જવો અને તીવ્ર વળાંકો પર તેને ટર્ન મરાવવો તો જાણે દરેક ચાલક માટે ડાબા હાથનો ખેલ. અલબત્ત, ભારતીય લશ્‍કરના ટ્રક ચાલકોને પડકાર ફેંકતી વધુ કેટલીક ચેલેન્‍જ કંઈક આવી છેઃ

(૧) ટ્રકની પહોળાઈ કરતાં માંડ થોડા ઇંચ વધારાના ગેપમાં ચાલકે ખટારાને પાર્ક કરવાનો રહે છે—સીધે સીધો નહિ, બલકે રિવર્સમાં! વળી ટ્રકને એક વખત રિવર્સ ગીઅરમાં નાખ્યા પછી ફોરવર્ડ ગીઅર વાપરવાની છૂટ નહિ. પ્રથમ ટ્રાયલમાં જ ચાલકે ખટારાને સાંકડા ગોખલામાં પાર્ક કરી દેખાડવો પડે.

(૨) ઉપરોક્ત કસોટીમાં ખરા ઊતરેલા ચાલકને એકાદ પહાડી ઘાટ તરફ હંકારી જવા માટે સૂચના આપવામાં આવે. બાજુની સીટ પર ઇન્‍સ્‍ટ્રક્ટર પણ હોય. તીવ્ર પહાડી રસ્‍તે ટ્રકને કેટલુંક આરોહણ કરાવ્યા પછી ઇન્‍સ્‍ટ્રક્ટર ખટારાને ઓચિંતી બ્રેક મરાવે, હેન્‍ડ બ્રેક ખેંચાવી ટ્રકને જ્યાંનો ત્‍યાં ઊભો રખાવે, પોતે નીચે ઊતરે અને ટ્રકનાં પાછલાં પૈડાં નજીક માચીસનું ખોખું મૂકી દે. હવે ચાલકે હેન્‍ડ બ્રેક રિલીઝ કરવાની, બ્રેક પેડલ પરથી પગ ઊંચકવાનો અને ખટારાને આગળ વધારવાનો! પીક-અપ એવી રીતે લેવાનો થાય કે ટ્રક રિવર્સ દિશામાં back મારે નહિ. વ્‍હીલની જરાક જ પાછળ મૂકેલું માચીસનું ખોખું જો પૈડાં તળે ચિપાઈ ગયું, તો ચાલક ડ્રાઇવિંગ ટેસ્‍ટમાં ગેરલાયક ઠરે છે.

અરુણાચલ પ્રદેશમાં વર્ષના ૯ મહિના વરસાદ પડતો હોવાથી રસ્‍તાઓનું પુષ્‍કળ ધોવાણ થતું રહે છે. પાકી સડક પરથી ડામરનું આવરણ નીકળી ગયા પછી ગાર-માટીના કાદવિયા રસ્‍તે ‘સ્‍ટેલિઅન’ ખટારો હંકારી જવો પડે. આવા વખતે ઢોળાવ પર ટ્રક back ન મારે એ માટે થઈને સિપાહી એ. કુમાર જેવા ચાલકોને આપણું લશ્‍કર ડ્રાઇવિંગની ૪પ દિવસીય સઘન તાલીમ આપે છે.

(૩) વિમાનના તાલીમી પાઇલટને જેમ સાચુકલા વિમાનનું સંચાલન સોંપતા પહેલાં ફ્લાઇટ સિમ્યૂલેટર કહેવાતી કેબિનમાં ઉડ્ડયનની પ્રેક્ટિસ કરાવવામાં આવે તેમ ભારતીય લશ્‍કરના ટ્રક ચાલકોએ બેંગલૂરુમાં આવેલા લશ્‍કરી સંસ્‍થાનમાં ટ્રક સિમ્‍યૂલેટર પર હાથ અજમાવવો રહ્યો.

(૪) સરહદી વિસ્‍તારોમાં પુરવઠો પહોંચતો કરવા માટે અંકુશરેખા તેમજ નિયંત્રણરેખા નજીક ટ્રક હંકારવાનો થાય. આવા વિસ્‍તારોમાં દુશ્‍મન તરફથી ક્યારેક તોપમારો યા ગોળીબાર થાય પણ ખરો. ભૂતકાળમાં થયો પણ છે. ટ્રકના ચાલકે ત્‍યારે સમયસૂચકતા વાપરીને હુમલો ખાળવો રહ્યો. આ અંગેની કોમ્બેટ ટ્રેઇનિંગ પણ ચાલકને આપવામાં આવે છે.

■ ■ ■

આ દાખલો અહીં એ મુદ્દો સમજાવવાના ઉદ્દેશે ટાંક્યો કે વાહન ચલાવવા જેવું સામાન્‍ય લાગતું કામ પણ હિમાલયના પહાડોમાં અસાધારણ થઈ પડતું હોય છે. ‘લદ્દાખ તથા અરુણાચલ પ્રદેશ સરહદે ભારતીય લશ્‍કરનો જમાવડો’ એવા સમાચાર અહીં બેઠા જાણીએ ત્‍યારે આપણને લગીરે કલ્‍પના ન હોય કે જમાવડો કરવા ખાતર ખુશ્‍કીદળ ખરેખર કેટકેટલી જહેમત ઉઠાવે છે. ભારતીય સેનામાં તે મહત્ત્વની ફરજ બજાવતી ટુકડી છે, જેને ઇન્‍ડિયન આર્મી સર્વિસ કોર તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. સરહદે તૈનાત આપણા જવાનોને બુલેટથી માંડીને તોપગોળા, રાઇફલથી માંડીને તોપ, ખોરાકનો પુરવઠો, પેય જળ, ધાબળાં, કાચાં-પાકાં બંકર્સ ચણવા માટે જરૂરી માલસામાન, પતરાંની શીટ, તંબૂ વગેરે પહોંચતું કરવું ઇન્‍ડિયન આર્મી સર્વિસ કોરની જવાબદારી છે. પ્રસિદ્ધિના પડદા પાછળ રહીને તે પોતાનું કાર્ય બજાવ્યે રાખે છે, એટલે તેના અસ્‍તિત્વ વિશે ઘણા ખરા ભારતીયોને જાણ જ નથી.

આજથી ૨૬૦ વર્ષ પહેલાં અંગ્રેજોના જમાનામાં આર્મી સર્વિસ કોરનું ગઠન થયું હતું. મદ્રાસ, બંગાળ અને મુંબઈ જેવા પ્રાંતો તેનાં કાર્યક્ષેત્રો હતાં. જો કે પ્રથમ તથા દ્વિતીય વિશ્વયુદ્ધમાં ટુકડીના ભારતીય જાઁબાઝોએ યુરોપી મોરચે બ્રિટિશ લશ્‍કરને માલસામાન અને શસ્‍ત્રો પહોંચતા કરવાની સેવા આપી હતી. આઝાદી પછી આર્મી સર્વિસ કોરે सेवा अस्माकं धर्मः (‘સેવા અમારો ધર્મ’) મુદ્રાલેખ અપનાવ્યો અને ૧૯૪૮ના, ૧૯૬૨ના, ૧૯૬પના, ૧૯૭૧ના તથા ૧૯૯૯ના યુદ્ધોમાં સરહદે શત્રુનો સામનો કરનાર ભારતીય સેનાનું મજબૂત પીઠબળ બની વ્યૂહાત્મક મદદે આવી.

દેશના સીમાડે યુદ્ધ રોજેરોજ ન સળગે. પરંતુ આર્મી સર્વિસ કોરના જવાનોએ તથા અફસરોએ તો દરરોજ યુદ્ધના ધોરણે કામગીરી બજાવવાની થાય છે. ગુજરાતી ચિત્રપટ ‘વનરાજ ચાવડો’નું પેલું શૌર્યગીત યાદ છે કે જેમાં સીમાડાના રખેવાળો વિશે વાત કરી છે? ગીતમાં એક પંક્તિ આવે છે—

‘ભાલાની શૈયા પર કાયા,

ઓશિકે તલવાર...

...હોળી કે દિવાળી,

તારે યુદ્ધ એ જ તહેવાર’

આર્મી સર્વિસ કોરના સપૂતોનું જીવન આવું જ છે. યુદ્ધ હોય કે પછી શાંતિકાળ હોય, સર્વિસ કોર માટે જાણે કે બધા દિવસો સરખાઃ સતત અને સખત હાડમારીભર્યા!

■ ■ ■

ચીન સાથેની લદ્દાખ, હિમાચલ પ્રદેશ, સિક્કિમ તથા અરુણાચલ પ્રદેશ સરહદે આપણી અનેક સૈનિક ટુકડીઓ બારેમાસ તૈનાત રહે છે. અહીંના જવાનો તથા અફસરો માટે ખોરાકથી માંડીને અન્‍ય સરસામાન સાથે આર્મી સર્વિસ કોરના ખટારા રોજિંદા ધોરણે ખેપ કરે છે. લદ્દાખથી લઈને અરુણાચલ સુધીનું ભૂસ્‍તર ઊંચા પર્વતોથી બનેલું છે. ઉદાહરણ માટે લદ્દાખની વાત કરીએ. અહીં પહોંચવાનો એક રૂટ શ્રીનગરથી લેહનો છે, તો બીજો મનાલીથી લેહનો છે. બન્‍ને રસ્તા ઊંચા પહાડોમાંથી પસાર થાય છે, જ્યાં ઝોજી લા (૧૧,પ૭પ ફીટ), ફોતુ લા (૧૩,૪૭૯ ફીટ), નામિકા લા (૧૨,૧૩૯ ફીટ) રોહતાંગ (૧૩,૦પ૦ ફીટ), બારાલાચા લા (૧૬,૦૪૦ ફીટ), લુંગાલાચા લા (૧૭,૪૮૦ ફીટ) વગેરે જેવા દુર્ગમ પહાડી ઘાટ આવે છે. ઉત્તુંગ ઊંચાઈએ બારથી પંદર ટનના ‘સ્‍ટેલિઅન’ ખટારાને હંકારવામાં ચાલકે સ્ટિઅરિંગ પર ગજબનો કાબૂ રાખવો પડે. લેખના આરંભે નોંધ્‍યું તેમ ચાલકને એટલે જ ૪પ દિવસની સઘન તાલીમ આપવાની થાય છે. જો કે કેટલીક બાબતો એવી કે જેના પર ચાલકનો કાબૂ હોતો નથી. જેમ કે, ઝોજી લા (તિબેટ ભાષામાં લા = ઘાટ)ના પહાડી રસ્‍તે ઘણી વાર ભૂસ્‍ખલન થતું હોય છે. ઊંચા પર્વત પરથી ટનબંધ પથ્થરો ક્યારે નીચે ધસી આવે તેનો કશો ધડો નહિ. આથી ચાલકે પોતાની એક આંખ સામેના રસ્‍તા પર માંડી રાખવાની, તો બીજી પર્વતીય કરાડો પર!

બીજો પ્રોબ્‍લેમ સપાટીથી હજારો ફીટની ઊંચાઈએ વરતાતી ઓક્સિજનની અછતનો છે. ‘સ્‍ટેલિઅન’ જેવા ખટારાનું ડીઝલ એન્‍જિન વાતાવરણના ઓક્સિજનનાં ગલોફાં ભરી તેને કમ્‍બશ્ચન ચેમ્‍બરમાં ધકેલે, જ્યાં તે ડીઝલના દહનમાં સહાયભૂત બની પિસ્‍ટનને નીચે તરફ જોરદાર ધક્કો મારે. બારથી પંદર હજાર ફીટની ઊંચાઈએ વાતાવરણમાં પ્રાણવાયુનું પ્રમાણ સપાટીની તુલનાએ ૩૦થી ૪૦ ટકા ઓછું હોય. આથી પૂરતા ઓક્સિજનના અભાવે ‘સ્‍ટેલિઅન’નું એન્‍જિન નિર્ધારિત કાર્ય આપી શકતું નથી. પર્વતીય આરોહણ વખતે એન્‍જિન હાંફી જાય છે—અને તે સમયે ચાલકે પંદર ટનના ભારેખમ ટ્રકનું સંચાલન બહુ ખૂબીપૂર્વક કરવું પડે.

દિલ્‍લી અને ચંદીગઢથી માલસામાનનો પુરવઠો લઈને આવેલાં વાહતુક વિમાનો શ્રીનગર તેમજ લેહ જેવાં મથકો પર ઊતરે, એટલે આર્મી સર્વિસ કોરના ખટારાઓમાં બધો માલ લાદવામાં આવે છે. બાય ધ વે, અમેરિકા પાસેથી ખરીદેલા C-17 ગ્‍લોબમાસ્‍ટર વાહતુક વિમાનમાં પ૦ ટન સપ્‍લાય હોય છે. આટલા બોજ સાથે તે વિમાનના ઉડ્ડયનનો કલાકદીઠ ખર્ચ રૂપિયા ૨૪ લાખ બેસે છે. C-17 ગ્‍લોબમાસ્‍ટર દિવસનાં આવાં ચારેક ઉડ્ડયન ભરે છે.

શ્રીનગર અને લેહ પહોંચેલા માલને ‘સ્‍ટેલિઅન’માં  ભર્યા પછી એ ખટારાનો લાંબો કાફલો નિયંત્રણ રેખા પરના જુદા જુદા સરહદી વિસ્‍તારો તરફ રવાના થાય છે. આ કાર્ય જેટલું મહેનતનું, તેટલું ખર્ચાળ પણ છે. દા.ત. દસેક ટનનો સામાન લઈને નીકળેલા ‘સ્‍ટેલિઅન’ની શ્રીનગર-લેહ-શ્રીનગરની પ્રત્‍યેક ખેપ પાછળ રૂપિયા ૧ લાખનો ખર્ચ થાય છે. રોજના સેંકડો ખટારા હંકારતા હોય ત્‍યારે ખર્ચનો આંકડો ક્યાં પહોંચે તે વિચારો!

■ ■ ■

મે-જૂન, ૨૦૨૦ દરમ્‍યાન લદ્દાખમાં ગલવાન, પેંગોંગ સરોવર, દેમચોક, દુર્બુક, શ્‍યોક, દેસ્‍પાંગ વગેરે જેવાં સ્‍થળે ચીન જોડે ઘર્ષણ થયું ત્‍યારે ભારતીય ખુશ્‍કીદળે તાબડતોબ વધુ સૈનિક ટુકડીઓને નિયંત્રણરેખા નજીક પહોંચતી કરવાની થઈ. આ કામમાં આર્મી સર્વિસ કોર મદદે આવી. વધારાના ૩૦,૦૦૦ જવાનોને તથા અફસરોને તેણે સરહદે પહોંચાડ્યા. આજે તો અક્સાઇ ચીન મોરચે અગાઉ કરતાં ક્યાંય વધુ ભારતીય જવાનો તૈનાત છે, જેનો મતલબ એ કે આર્મી સર્વિસ કોર માટે પરિવહનનું કામ પહેલાં કરતાં અનેક ગણું વધી જવા પામ્યું છે. ખોરાકનો વધુ ૨૦,૦૦૦ ટન પુરવઠો તથા કેરોસીનનો વધુ ૧પ,૦૦૦ કિલોલિટર જથ્‍થો નિયંત્રણરેખાએ પહોંચાડવાનો થયો છે. વધારાના સૈનિકોને આવશ્‍યક શસ્‍ત્રોનો તથા વસ્‍ત્રોનો અને રહેવા માટે તંબૂઓનો તથા ‌સ્‍લિપિંગ બેગનો હિસાબ તો અલગથી ગણવાનો.

લદ્દાખમાં ચીનની આડોડાઈ જોતાં ભારતીય લશ્‍કરે અનેક વિસ્‍તારોમાં છાવણીઓ તથા બંકર્સ ચણવાનું શરૂ કરી દીધું છે. આ માટે જરૂરી સિમેન્‍ટ રૂપી રો-મટીરિઅલ પહોંચતું કરવું પણ આર્મી સર્વિસ કોરના શિરે છે. અત્‍યારે તો એ કાર્યમાં તેમણે સખત ઝપાટો બોલાવવો પડે છે, કારણ કે ઓગસ્‍ટ મહિનો પૂરો થતાં લદ્દાખમાં ઠંડીનો પ્રકોપ શરૂ થયા પછી બાંધકામ કાર્ય ફરજિયાત અટકાવી દેવું પડશે. આનું વૈજ્ઞાનિક કારણ છે. બાંધકામમાં વપરાતો સિમેન્‍ટ અતિશય ઠંડીમાં ‘સેટ’ થઈ શકતો નથી. શૂન્‍ય નીચે ૪ અંશ સેલ્‍શિઅસે તો સિમેન્‍ટ ફ્રીઝ થઈ જાય અને પથ્‍થરો સાથેની પકડ છોડી દે. આથી લદ્દાખમાં અત્‍યારે જે કંઈ લશ્‍કરી બાંધકામ થઈ રહ્યું છે તેને ઓગસ્‍ટ મહિનો પૂરો થતા પહેલાં આટોપી લેવું રહ્યું. યુદ્ધના ધોરણે ચાલતું બાંધકામ જારી રહે તે માટે આર્મી સર્વિસ કોરની ટુકડી યુદ્ધના ધોરણે સિમેન્‍ટની ખેપ કરી રહી છે.

લદ્દાખની (શૂન્‍ય નીચે ૨૦ અંશ સેલ્‍શિઅસની) ગાત્રો શિથિલ કરી દેનારી ઠંડીમાં ટકી રહેવા માટે ભારતીય સેના તેના સૈનિકોને ખાસ પ્રકારનો ઉષ્‍ણ પોષાક આપે છે. શિયાળો બેસતા પહેલાં આર્મી સર્વિસ કોરે તે પોષાક નિયંત્રણરેખાએ તૈનાત સૈનિકો સુધી કેમેય કરીને પહોંચતો કરી દેવાનો છે.

ત્રીજી અને સૌથી મહત્ત્વની સામગ્રી રાશન છે. શિયાળાની હિમવર્ષા શરૂ થયા પછી લદ્દાખના કેટલાંક સ્‍થળો રસ્‍તા પર હિમના ઢગ ખડકાઈ જવાને લીધે બાહ્ય જગતથી અલિપ્‍ત બની જશે. આ સંજોગોમાં તેમને ખાધાખોરાકી અને કેરોસીન પહોંચાડી ન શકાય. પરિણામે આર્મી સર્વિસ કોરના સેંકડો ખટારા અત્‍યારથી જ તે ચીજવસ્‍તુઓ લઈને આવ-જા કરવા લાગ્યા છે. શિયાળામાં વાપરવાના થતા એ રિઝર્વ પુરવઠાનો જથ્‍થો હજારો ટન હોય એ જોતાં ‘સ્‍ટેલિઅન’ ખટારાના કાફલા દિવસરાત એકધારા હંકારતા હોવા જોઈએ.

અહીં ઉદાહરણ પૂરતી લદ્દાખની વાત કરી, બાકી તો હિમાચલ પ્રદેશ, સિક્કિમ અને અરુણાચલ પ્રદેશના સરહદી મોરચે પણ આર્મી સર્વિસ કોરની કામગીરી વધુઓછા અંશે આવી જ છે. જાણવાલાયક વધારાનું કાર્ય એ કે અમુક સીમાવર્તી સ્‍થળે કાચી યા પાકી સડક ન હોય ત્‍યારે ખચ્‍ચરની કાંધે સામાન મૂકીને પહાડો ખૂંદતા છાવણી સુધી પગપાળા પહોંચવું પડે છે. આવો પ્રત્‍યેક પ્રવાસ થકવનારો હોય, જ્યારે આર્મી સર્વિસ કોરના જવાનો તો દિવસમાં આવા બે-ત્રણ આંટાફેરા કરી નાખે છે.

હિમાલયના સીમાડે આપણા જવાનો દેશની સેવામાં ઊભા છે, તો આર્મી સર્વિસ કોરના સપૂતો જવાનોની સેવામાં ખડેપગે છે. લશ્‍કરની તે બહુ મજબૂત સપ્‍લાય લાઇન છે. લાઇફ લાઇન કહો તો પણ રતીભાર અતિશયોક્તિ નહિ.

સલામ છે सेवा अस्माकं धर्मः મુદ્રાલેખને જીવી જાણતા સિપાહી એ. કુમાર જેવા એ તમામ કર્તવ્યનિષ્‍ઠોને!

જય હિંદ! જય હિંદ કી સેના!■

©Harshal Pushkarna

www.iamgypsy.in   |   www.vimarsh.net

www.facebook.com/harshal.pushkarna

©કોપીરાઇટેડ મટીરીઅલ. લેખકની પરવાનગી વિના લખાણનો કે તેના ભાગનો ઉપયોગ કરવો નહિ.