ભારતીય સંસ્કૃતિના ભુક્કા બોલાવી રહેલું ટી.વી.નું ચંગીઝખાની આક્રમણ

ટેલિવિઝનનું નામ ઇડિઅટ બોક્સ કોણે પાડ્યું એ તો કોણ જાણે, પણ તવારીખી નોંધ મુજબ એ હુલામણા નામનો સિક્કો ૧૯૬૦ના અરસામાં જામ્યો હતો. આજે સાડા ચાર દાયકે ઇડિઅટ બોક્સ શબ્દના રચયિતાની દૂરંદેશીને દાદ આપવાનું મન થાય એવો ઘાટ સર્જાયો છે. સેટેલાઇટ ચેનલોના જમેલામાં ઢંગધડા વિનાની સિરિઅલોનો શિસ્તહિન ટ્રાફિક બેફામ વહી રહ્યો છે. ડિસ્કવરી તેમજ નેશનલ જ્યોગ્રોફિક જેવી જ્ઞાનવર્ધક ચેનલોને તેમાં અપવાદ ગણો તોય બીજી એક સમસ્યા એ છે કે એવી ચેનલો પર કાર્યક્રમના મધ્યે કમર્શિયલ બ્રેકમાં કેટલીક જાહેરાતો એવી હોય છે કે જે સંસ્કારી વ્યક્તિને સપરિવાર જોવામાં બેશક ક્ષોભ નડે. ટેલિવિઝન બાળકોના દિમાગમાં થતી વિકાસપ્રક્રિયાને કેટલી હદે ધીમી પાડી દે છે અને તેના કારણે સરવાળે તેમનું મગજ ફળદ્રુપ કેમ બની શકતું નથી તેનો યુનોએ પ્રસિદ્ધ કરેલો સાયન્ટિફિક રિસર્ચ રિપોર્ટ વાંચવા જેવો છે.ઇડિઅટ બોક્સ સામે કલાકો સુધી ખોડાઇને બેસી રહેવું અને તેના પડદે જે કંઇ રજૂ થાય તેને નિસ્પૃહ બની જોતા બેસી રહેવું વ્યક્તિગત રીતે મને ગમતું નથી. પરિણામે ટેલિવિઝનની જે તે ચેનલોમાં શી નવાજૂની બને છે તેની લગીરે જાણ હોતી નથી. એક વિચિત્ર નવાજૂની વિશે જો કે થોડા દિવસ પહેલાં દિલ્હીના અખબાર મારફત જાણવા મળ્યું.

અખબારી રિપોર્ટ મુજબ સ્ટાર ટી.વી.ની એક ચેનલ પર તાજેતરમાં ‘સચ કા સામના’ નામનો ગેમશો શરૂ થયો છે, જેમાં આમંત્રિત મહેમાનને વારાફરતી અમુક સવાલો પૂછવામાં આવે છે. મહેમાને જવાબ સાચો દીધો કે પછી નર્યું ધુપ્પલ ચલાવ્યું તેનું છેવટે પારખું કરવામાં આવે છે. અલબત્ત, પારખું કરવાની રીત બહુ નોખી છે. સચ યા જૂઠનો ચૂકાદો જજ જેવી કોઇ વ્યક્તિએ નહિ, પણ પોલિગ્રાફ અર્થાત લાઇ ડિટેક્ટર કહેવાતા ઉપકરણે આપવાનો હોય છે. આ સાધન રીઢા ગુનેગારના યા શકમંદ અપરાધીના પુલિસ ઇન્ટરોગેશન દરમ્યાન વાપરવામાં આવે છે. અપરાધીને પૂછાતા સવાલે તેના શરીર પર શી બાયોલોજિકલ અસર જન્માવી (દા.ત. સવાલ સાંભળ્યા બાદ તેના હ્ય્દયના ધબકારા કેટલા વધ્યા? બ્લડ પ્રેશરમાં શી વધ-ઘટ થઇ? શ્વાસોચ્છ્વાસ નોર્મલ કરતાં કેટલો ઝડપી થયો?) તેની નોંધ લાઇ ડિટેક્ટર પર ગ્રાફના સ્વરૂપે અંકાઇ જાય છે. (પોલિગ્રાફનો ઉપયોગ ‘સચ કા સામના’ જેવા પ્રોગ્રામોમાં થશે તેની એના શોધક માનસશાસ્ત્રી વિલિયમ મિર્સ્ટનને સ્વપ્નેય કલ્પના નહિ હોય). ગ્રાફનો અભ્યાસ કરીને આખરે એ વાતનો નિર્ણય લેવામાં આવે છે કે વ્યક્તિ ખોટાબોલો છે કે પછી સત્યવાદી છે.

ખેર, ‘સચ કા સામના’ પ્રોગ્રામનો પ્રશ્નકર્તા સિદ્ધાર્થ બાસુની કાં તો ડેરિક ઓ’બ્રાયનની માફક સ્પર્ધકને સામાન્ય જ્ઞાનના સવાલો પૂછતો હશે એવું પહેલાં તો અનુમાન કર્યું, પણ અખબારી રિપોર્ટનો ઉત્તરાર્ધ વાંચ્યા પછીથી ખબર પડી કે સવાલો સ્પર્ધકના વ્યક્તિગત જીવનને લગતા હોય છે એટલું જ નહિ, પણ બેહુદા કિસમના હોય છે. અમુક સવાલો સ્પર્ધકને તેમજ ઓડિઅન્સને એમ્બરેસ કરી મૂકે તેવા છીછરા હોય છે. (આ પ્રોગ્રામમાં પૂછાતા સવાલોના ઉદાહરણો ટાંકીને અહીં બ્લોગની ગરિમાને ઠેસ પહોંચાડવી યોગ્ય લાગતું નથી). આમ છતાં ‘સચ કા સામના’ પ્રોગ્રામ સુપરહિટ થયો છે. કોઇના વ્યક્તિગત જીવનને લગતી ક્ષુલ્લક માહિતી જાણવામાં લોકોને એટલો રસ પડે છે કે ‘સચ કા સામના’નો ટી.આર.પી. રેટ આસમાને પહોંચ્યો છે. મનોરંજન પ્રત્યે ભારતીય પ્રેક્ષકોનો ટેસ્ટ કેવો છે તેનો એ રેટ સૂચક છે.

ટેલિવિઝનમાં શું જોવું અને શું નહિ એ બેશક વ્યક્તિગત મામલો છે. પરંતુ સપરિવાર માણી શકાતા (અગર તો એવો દાવો કરાતા) પ્રોગ્રામોમાં ભારતીય સંસ્કૃતિને બિલકુલ છાજે નહિ તેવી રજૂઆતો થાય તેની સામે વિરોધ થવો જોઇએ. અને એક સુખદ અકસ્માતે ‘સચ કા સામના’ કાર્યક્રમની વિરૂદ્ધમાં હમણાં સંસદમાં સમાજવાદી પાર્ટીના સાંસદે વિરોધ વ્યક્ત કર્યો પણ ખરો. વિરોધના પગલે ભારતના સૂચના અને પ્રસારણ મંત્રાલયે એ પ્રોગ્રામના આયોજકોને કેબલ ટી.વી. નેટવર્ક એક્ટ કહેવાતા કાયદાની કલમ ૬ (૧), A, D, I તેમજ O હેઠળ કારણદર્શક નોટિસ ફટકારી છે. અલબત્ત, કાયદાની એ કલમ શું કહે છે?

ટૂંક સાર આટલો છેઃ “offending good taste and decency, (showing what is) not suitable for unrestricted public exhibition, and for obscenity in words”

નોટિસના જવાબમાં આયોજકો શો બચાવ કરે એનું મહત્ત્વ નથી. ચર્ચાનો મુદ્દો જુદો છે. ટેલિવિઝન એ માહિતી-મનોરંજન વહેતું કરવાનું માધ્યમ છે. આ માધ્યમનો સદુપયોગ કરી ન શકો તો કંઇ નહિ, પણ દુરુપયોગ શા માટે કરવામાં આવે છે?

એક સમયે સિદ્ધાર્થ બાસુનો ક્વિઝટાઇમ, પ્રોફેસર યશ પાલનો ટર્નીંગ પોઇન્ટ, તમસ, યાત્રા, યે જો હૈ જિંદગી, બુનિયાદ વગેરે જેવા કાર્યક્રમો ટી.આર.પી.ની ફિકરચિંતામાં પડ્યા વિના દર્શકોને નિર્દોષ અને કૌટુમ્બિક મનોરંજન પીરસતા હતા. આજે ચેનલોના ચંગીઝખાની આક્રમણે મનોરંજનમાંથી 'નિર્દોષ' અને 'કૌટુમ્બિક' શબ્દોની બાદબાકી કરી દીધી છે. 'મનોરંજન' શબ્દનીયે વહેલીમોડી તેઓ કત્લ કરી નાખવાના છે. ટેલિવિઝન ત્યારે સેન્ટ પરસેન્ટ ઇડિઅટ બોક્સ બનશે!