લંડનઃ ‘સફારી’ની સ્ટડી-ટૂરનું સફરનામું (ભાગ-૭: અને છેલ્લો)

લંડન

ઓક્ટોબર ૧૮, ૨૦૦૯

સ્ટોનહેન્જ, વિલ્ટશાયર

લંડન સીટીમાં આખું અઠવાડિયું જે તે સ્થળોએ ફર્યા પછી ઈંગ્લેન્ડના વિલ્ટશાયર નામના પરગણાની મુલાકાત લેવાનો પ્રોગ્રામ અમે ઘડી રાખ્યો હતો. લગીરે અતિશયોક્તિ કર્યા વિના એમ કહી શકું કે અમારો એ પ્રોગ્રામ બહુ જ સરસ રીતે પાર પડ્યો અને છેવટે અવિસ્મરણીય બની શક્યો તેમાં લંડન ખાતે રહેતા મારા વાચકમિત્ર વિરલ પઢારિયાનો બહુ મોટો ફાળો હતો. પોતાની કાર લઇને તેઓ અમારી સાથે પ્રવાસમાં જોડાયા. યોગાનુયોગે અમારી જેમ તેમનીય પ્રકૃતિ અવનવું જોવા-જાણવાની, એટલે લાંબી ડ્રાઇવ દરમ્યાન જ્ઞાન-વિજ્ઞાનના જુદા જુદા વિષયો પર ચર્ચા કરતાં લંડનથી લગભગ દોઢસો કિલોમીટર દૂર વિલ્ટશાયર ક્યારે પહોંચી ગયા તેનો ખ્યાલ ન રહ્યો.

ઈંગ્લેન્ડનો વિલ્ટશાયર પ્રાન્ત સ્ટોનહેન્જ અને કેટલાંક વર્ષથી ત્યાંનાં ખેતરોમાં રચાતાં ભેદી વર્તુળો માટે જાણીતો છે. અમે ત્યાંનો પ્રવાસ ખેડ્યો ત્યારે ખેતરોનો પાક લણાઇ ચૂક્યો હતો, એટલે ક્રોપ સર્કલ્સ જોવા મળે એ સંભવિતતા ન હતી. વિલ્ટશાયરમાં સૌ પહેલાં અમે સ્ટોનહેન્જ પહોંચ્યા. સ્ટોનહેન્જ ખરેખર શું છે, ઊભા-આડા પથ્થરોની વર્તુળાકાર પેટર્નમાં ચોક્કસ રીતની ગોઠવણ કોણે કરી, ક્યારે કરી અને શા માટે કરી તેનો સંતોષકારક જવાબ પુરાતત્વવિદ્દોને તેમજ ઇતિહાસકારોને મળી શક્યો છે. સ્ટોનહેન્જ આજની તારીખેય તેમને માટે અકળ રહસ્ય છે.
આ રહસ્યનો ફોડ પાડતી કેટલીક થિઅરીઓ જે તે સંશોધકોએ પોતપોતાની રીતે રજૂ કરી છે, પણ તેમાંની એકેય હજી સર્વમાન્ય સાબિત થઇ નથી. એક થિઅરી મુજબ સ્ટોનહેન્જ એ પ્રાચીન કેલેન્ડર છે. બીજી થિઅરી તેને ઓપન એર વેધશાળા તરીકે ઓળખાવે છે, તો વધુ એક થિઅરી એમ કહે છે કે સ્ટોનહેન્જ એ મૃત્યુલોકથી સ્વર્ગલોક સુધી પહોંચવાનું માધ્યમ છે. આ જાતની થિઅરીઓને લગતી માહિતી સ્ટોનહેન્જની ટિકિટબારીએથી મળતા ઓડિઓ ગાઇડમાં સાંભળો ત્યારે પથ્થરોની ચોક્કસ ગોઠવણની પેટર્ન વિશે થોડોઘણો ખ્યાલ મળે. થોડુંઘણું બેકગ્રાઉન્ડ જાણ્યું હોય તો સ્ટોનહેન્જમાં થોડોક રસ પડે, બાકી તો નકરા પથ્થરો સિવાય તેમાં બીજું કંઇ ન દેખાય.

(નોંધઃ સ્ટોનહેન્જના બાંધકામમાં વપરાયેલા અમુક પથ્થરો યુનિક છે. વેનિલા કેન્ડી પર ચોકલેટનું પડ ધરાવતી ચોકોબાર કેન્ડીની માફક એ પથ્થરોને પણ જાડું આવરણ છે. અંદરના નક્કર ખડક ફરતેનું બાહ્ય આવરણ દેખાવે સાવ જુદું છે. આવરણની ભૂસ્તરીય રચના પણ આંતરિક ખડક કરતાં બિલકુલ જુદી છે).

એવબરી, વિલ્ટશાયર

સ્ટોનહેન્જ ખાતે અમે લગભગ બે કલાક વીતાવ્યા. દરમ્યાન જુદા જુદા એન્ગલેથી તેના ત્રણેક ડઝન ફોટા પાડ્યા અને પછી વિરલભાઇ સાથે તેમની કારમાં એવબરી નામના ગામ તરફ રવાના થયા. મોટરમાર્ગે સ્ટોનહેન્જથી લગભગ અડધો-પોણો કલાકના ફાંસલે આવેલા એવબરી માટે એમ કહેવાય છે કે ઈંગ્લેન્ડનું તે સૌથી જૂનું ગામ છે. (સ્ટોનહેન્જની જેમ એવબરી પણ યુનેસ્કો વર્લ્ડ હેરિટેજ સાઇટ છે). ચોક્કસ કયા અરસામાં એવબરી વસ્યું એ તો ઠોસપણે જાણી શકાયું નથી, પણ બહુમાન્ય થિઅરી મુજબ ઇ.સ. પૂર્વે ૩૦૦૦ ની આસપાસ ત્યાં માનવ વસવાટ હોવો જોઇએ. આ ટચૂકડા ગામની ફરતે ૧.૩ કિલોમીટર વ્યાસના વર્તુળમાં જમીનની અંદર ગંજાવર પથ્થરો ખોડાયેલા જોવા મળે છે. આખું ગામ પથ્થરોની આવી બાઉન્ડ્રી વચ્ચે વસેલું છે. આ પ્રકારની બાઉન્ડ્રી આંકવા પાછળનું કારણ હજી પામી શકાયું નથી.
એવબરી ગામ પહોંચ્યા પછી ત્યાંની પગપાળા મુલાકાત અમે લીધી. ચારેય તરફ મેપલનાં સંખ્યાબંધ વૃક્ષો, દૂર સુધી ફેલાયેલાં લીલાંછમ ઘાસનાં મેદાનો, મેદાનોમાં ઘેટાંનાં ટોળાં, બેઠા ઘાટનાં રૂપકડાં મકાનો, પ્રદૂષણરહિત શુદ્ધ-તાજી હવા અને ચારેય તરફ પરમ શાંતિ! એવબરીમાં આવું બધું નિરાંતે માણવા જેવું છે. પ્રકૃતિની નજીક જઇએ, છોડ-વેલાં અને વૃક્ષોને નિકટથી જોઇએ અને નદી-નાળાં તેમજ ડુંગરોનું લેન્ડસ્કેપિંગ માણીએ તેમ કુદરતની અપાર સર્જનશક્તિનો જબરજસ્ત પરચો મળે છે. કુદરત સામે માણસજાત કેટલી તુચ્છ છે તેની પ્રતીતિ થાય છે--અને એ જાતની પ્રતીતિ કરવાની મજા પણ કંઇક નિરાળી હોય છે. પરિણામે ‘સફારી’ની લગભગ દરેક સ્ટડી ટૂરમાં એકાદ પ્રવાસ જંગલોનો તેમજ ગ્રામ્ય વિસ્તારોનો અનિવાર્યપણે હોય. ગયે વર્ષે મલયેશિયાના પ્રવાસ વખતે ત્યાંના સારાવાક પ્રદેશની મુલાકાત લીધી હતી અને વર્ષાજંગલોમાં પગપાળા ચાલીને જગતનું સૌથી મોટું (મહત્તમ ૧ મીટર વ્યાસનું) ફૂલ રાફલેઝિયા નજરોનજર જોયું હતું. અગાઉ મહારાષ્ટ્રમાં વિદર્ભ ખાતે ચિખલધરાનાં જંગલોમાં, રાજસ્થાનમાં માઉન્ટ આબુનાં જંગલોમાં, કોરબેટ નેશનલ પાર્કનાં જંગલોમાં અને મેઘાલયમાં ચેરાપૂંજીનાં જંગલોમાં ટ્રેકિંગનો અદ્ભુત અનુભવ કર્યો છે.

કુદરતની નજીક જઇ તેની બેનમૂન કૃતિ માણવાનો વધુ એક અનુભવ ઈંગ્લેન્ડના એવબરી ગામની મુલાકાત વખતે થયો. આ ગામ કેટલું નમણું, રૂપકડું અને ચોખ્ખું છે તેનું શાબ્દિક વર્ણન કરવું તો જાણે મુશ્કેલ છે, પણ એક પર્સનલ અનુભવ વાંચો--

દેશ હોય કે પરદેશ, પણ રસ્તા પર કચરો ન ફેંકવાની સેલ્ફ ડિસિપ્લનનું બહુ ચુસ્તપણે પાલન હું કરૂં છું, એટલે પ્રવાસ વખતે ચોકલેટપીપરમીન્ટના ખાલી રેપર્સ ખિસ્સામાં ભરી રાખવાની મને ટેવ છે. લંડનથી એવબરી સુધીના પ્રવાસ દરમ્યાન ખિસ્સામાં એવાં ઘણાં રેપર્સ જમા થયાં હતાં. વિરલભાઇ સાથે એવબરીમાં પગપાળા ચાલતી વખતે એક સ્થળે વેસ્ટ બિન દેખાયું અને ખિસ્સું ‘હળવું’ કરવા માટે હાથ સહજ રીતે ખિસ્સા તરફ લંબાયો, પરંતુ એ પછી અધવચ્ચે અટકી ગયો. કોણ જાણે કેમ, પણ ચોકલેટનાં રેપર્સ કચરા ટોપલીમાં નાખતાંય મારો જીવ ન ચાલ્યો. એવબરીની સુંદરતાને મારા પક્ષેથી એટલીય આંચ આવવી ન જોઇએ એવું કદાચ મને લાગ્યું. (રેપર્સનો નિકાલ છેવટે લંડન હોટલે પહોંચીને કરવામાં આવ્યો).

એવબરીના શાંતિમય વાતાવરણમાં થોડા કલાકો વીતાવ્યા બાદ અને એ ગામની તેમજ તેના સુંદર મકાનોની તસવીરો લીધા બાદ સાંજે લંડન જવા માટે અમે રવાના થયા. વળતા પ્રવાસમાં વળી વિરલભાઇ સાથેનો જ્ઞાનવર્ધક સત્સંગ મજાનો રહ્યો. આખે રસ્તે વિવિધ વિષયો પર ચર્ચા થઇ અને તે દરમ્યાન તેમની પાસેથી કેટલીક અજાણી વાતો જાણવા મળી.

ઈંગ્લેન્ડમાં અમારા રોકાણનો છેલ્લો આખો દિવસ વિરલભાઇ સાથે અમે વીતાવ્યો, છતાં સમય જાણે બહુ ઝડપથી વીતી ગયો એમ લાગ્યું. રાત્રે તેઓ અમને હોટલે મૂકી ગયા ત્યારે છૂટા પડતી વખતે મેં કહ્યું, ‘આજનો પ્રવાસ અમારા માટે તમે હંમેશ માટે યાદગાર બનાવી દીધો. પરંતુ એ માટે તમને ‘થેન્ક્સ’ નહિ કહું. એમ કરૂં તો ‘સફારી’ પ્રત્યે તમારા આદર-પ્રેમનું અવમૂલ્યન કર્યું ગણાય.’

લંડનમાં હવે અમુક કલાકોનું જ રોકાણ હતું. વહેલી સવારે સેન્ટ પેન્ક્રાસ સ્ટેશનેથી યુરોસ્ટાર ટ્રેનમાં પેરિસ જવા માટે રવાના થવાનું હતું. વળી એક નવા અનુભવ માટે--કહો કે નવી સફારી માટે!