1980-2011: જ્ઞાન-વિજ્ઞાનની દુનિયામાં 'સફારી'નાં ત્રીસ વર્ષ !

‘‘આ અંકથી એક નવા બાળપાક્ષિકનું પ્રકાશન શરૂ થાય છે. નવા પ્રકારનું એટલા માટે કે તેમાં રાજારાણીની કે વેતાળની વાતો નથી. પરીકથાઓ નથી કે કપોળકલ્પિત કહાણીઓ નથી. અંધશ્રદ્ધા ફેલાવે તેવાં ગપગોળાં નથી કે સસ્સારાણાનાં ઉપજાવી કાઢેલાં સાહસો નથી. આ બાળપાક્ષિક તો દર અંકે તેના સૌ બાળમિત્રોને જ્ઞાનવિજ્ઞાનની સફરે લઇ જશે--અને એટલે જ તેનું નામ ‘સફારી’ છે.

દુનિયામાં એટલી બધી અજાયબીઓ છે કે તેમના વિશે જાણીએ તો ચકિત્ થઇ જઇએ. એક જમાનામાં એ બધું જાણવા માટે હ્યુએન ત્સાંગ, માર્કો પોલો, રોબર્ટ પિઅરી, કોલમ્બસ વગેરે જિજ્ઞાસુ સાહસિકો નીકળી પડ્યા હતા. કોઇ પગપાળા નીકળ્યા, તો કોઇ વહાણોના સઢ પલાણીને મધદરિયે હંકાર્યા.
 

આજે માનવીએ પોતાની જિજ્ઞાસા સંતોષવા માટે સાહસો ખેડવાની જરૂર નથી અને ‘સફારી’ના વાચકોએ તો આરામખુરશીમાંથી પણ ઊભા થવાની જરૂર નથી, કારણ કે મહિનામાં બે વખત ‘સફારી’ તેમને આરામખુરશીમાં બેઠા બેઠા જ જ્ઞાનવિજ્ઞાનની સફર કરાવશે અને અવનવી માહિતીઓનો ખજાનો તેમની સામે હાજર કરી દેશે. કોઇ માહિતી ભૂગોળ વિશે, તો કોઇ ઇતિહાસ વિશે; કોઇ સમુદ્ર વિશે, તો કોઇ અવકાશ વિશે; કોઇ પ્રાણી વિશે, તો કોઇ વનસ્પતિ વિશે.’’

આ ટૂંકી છતાં અર્થપૂર્ણ નોંધ (કહો કે નિર્ધાર) સાથે ઓગસ્ટ ૧, ૧૯૮૦ના રોજ સહેજ પણ ધામધૂમ વિના ‘સફારી’નો સૌપ્રથમ અંક (ઉપરનું ચિત્ર) બહાર પડ્યો ત્યારે જમાનો આજની માફક ઇન્ફર્મેશન સુપરહાઇવેનો ન હતો. કમ્પ્યૂટરો ન હતાં, માટે ઇન્ટરનેટ અને ઇમેલ જેવી સુવિધાઓ ન હતી. સેટેલાઇટ ટેલિવિઝનના યુગનો સૂર્યોદય હજી થયો ન હતો, માટે ડિસ્કવરી અને નેશનલ જિઓગ્રાફિક જેવી જ્ઞાનવર્ધક ચેનલો ન હતી. અખબારો-સામયિકોનો આજના જેવો રાફડો ત્યારે ફાટ્યો ન હતો. વિજ્ઞાનટેક્નોલોજિના ક્ષેત્રે ભારતમાં ભાગ્યે જ કશી નવાજૂની બનતી હતી, માટે એ વિષયો પ્રત્યે લોકોની રુચિ ખીલી ન હતી. Knowledge શબ્દને આજે લેવાય છે એટલો ગંભીરતાપૂર્વક ત્યારે લેવાતો ન હતો, માટે અવનવું જાણવાની જિજ્ઞાસા ધરાવતા લોકોની સંખ્યા મુઠ્ઠીભર હતી. બાળસાહિત્ય તો પરીકથાઓ અને ચિત્રવાર્તા પૂરતું જ સીમિત હતું. ટૂંકમાં, જ્ઞાનવિજ્ઞાનની જ વાત કરનારા સામયિકને ઉષ્માભર્યો પ્રતિસાદ મળે એવી સંભાવના બહુ પાંખી હતી--અને વળી એવું સામયિક વર્ષો થયે રાજારાણીની વાર્તાઓ વાંચવાને ટેવાયેલાં બાળકો માટે લખાયું હોય તો તેનું કશું ભાવિ જ ન હોય એવી સ્થિતિ હતી.

આ કપરાં સંજોગો વચ્ચે ‘સફારી’નો પ્રથમ અંક પ્રગટ કરવાનું સાહસ હર્ષલ પબ્લિકેશન્સે આજથી ત્રીસ વર્ષ પહેલાં ખેડ્યું. કલ્પનાકથાઓના ઘરેડમય બાળસાહિત્યના નાયાગરા ધોધ વચ્ચે ‘સફારી’નો ઉદ્ભવ ભલે નાનકડા ઝરા તરીકે થયો, પણ એ ઝરામાં જ્ઞાનવિજ્ઞાનની અત્યંત રોમાંચક માહિતીનો નાયાગરા વહેતો હતો. કોઇ પણ નવા સામયિકને તેનો ચોક્કસ વાચકવર્ગ હંમેશાં મળી રહે, જ્યારે ‘સફારી’નો કેસ જુદો હતો. આ સામયિકનો ‘રેડીમેઇડ’ વાચકવર્ગ હતો જ નહિ, માટે પોતાનો વાચકગણ તેણે જાતે ઊભો કરવો પડ્યો--અને તેમ કરવામાં ઘણાં વર્ષ નીકળી ગયાં. ‘સફારી’એ અનેક ઉતારચઢાવ જોયાં, જે દરમ્યાન તેની સતત ઉત્ક્રાંતિ થતી રહી. ઉત્ક્રાંતિ હજી પણ ચાલુ છે--અને ‘સફારી’ પોતાનો ૩૧મો જન્મદિન જોઇ શક્યું તેનું એ બહુ મોટું કારણ છે. બીજું કારણ જ્ઞાનપિપાસુ વાચકો છે, જેમણે ‘સફારી’ને માનભેર અપનાવ્યું. ‘સફારી’ની સફળતાનું હજી એક કારણ છે: ‘સફારી’ માત્ર એક સામયિક નથી, it's an idea !