'સફારી' : જ્ઞાનવ‌િજ્ઞાનના ન‌િઃસ્‍વાર્થ પ્રચાર-પ્રસારનાં ૩પ વર્ષ

નવી પેઢીનું વ્યક્તિત્વ ઘડતર કરવાના હેતુસર ઓગસ્ટ, ૧૯૮૦માં ‘બુદ્ધિશાળી બાળકો માટેનું મેગેઝિન’ તરીકે શરૂ કરાયેલા ‘સફારી’ને ચાલુ મહિને ૩૫ વર્ષ પૂરાં થાય છે. કોઇ પણ સામયિક માટે પાંત્રીસ વર્ષનો પ્રકાશનગાળો નાનોસૂનો ન ગણાય--અને જ્ઞાનવિજ્ઞાનના સામયિક માટે તો લગીરે નહિ. આનું કારણ છે. ફિલ્મ, ફેશન, મનોરંજન, સોશિયો-પોલિટિકલ, વ્યાપાર વગેરે જેવા વિષયોમાં રસ ધરાવતા વિશાળ વાચકસમુદાયની તુલનાએ જ્ઞાનવિજ્ઞાનમાં રુચિ ધરાવતા વાચકોની સંખ્યા મર્યાદિત છે. પરિણામે એ વિષયને લગતી જ માહિતી પીરસતા મેગેઝિને સીમિત વાચકગણ વડે સંતોષ માનવો પડે છે. આ સંદર્ભે ‘સફારી’નો કેસ જુઓ ઃ પાંત્રીસ વર્ષ પહેલાં ‘સફારી’નું અવતરણ એવા માહોલમાં થયું કે જ્યાં જ્ઞાનવિજ્ઞાન શબ્દ નવી પેઢી માટે અજાણ્યો હતો. જનરલ નોલેજનું મહત્ત્વ આજે છે એટલું ત્યારે ન હતું. બલકે, રાજા-રાણીની વાર્તાઓ વાંચીને નવી પેઢી મોટી થતી હતી. પરિણામે ‘સફારી’એ પોતાનો વાચકગણ જાતે ઊભો કરવાનો વખત આવ્યો. આ પડકારરૂપ કાર્યમાં ઘણાં વર્ષો નીકળી ગયાં. દરમ્યાન પૂરતા વાચકોના અભાવે ‘સફારી’નું પ્રકાશન આર્થિક ભારણ બન્યું અને એકાદ-બે નહિ, કુલ પાંચ વખત પ્રકાશન બંધ કરવાનો વારો આવ્યો. બળીને રાખ થયા પછી પુનઃઅવતાર લેતા દંતકથાના ફીનિક્સ પક્ષીની માફક ‘સફારી’ પાંચેય વખત બેઠું થયું, માટે એમ કહી શકાય કે ‘સફારી’નો વર્તમાન અવતાર તેના છઠ્ઠા પુનર્જન્મનો છે.

વાચકગણ જાતે ઊભો કરવાનો સંઘર્ષ ‘સફારી’ માટે આજે પણ ચાલુ છે, કેમ કે જ્ઞાનવિજ્ઞાનની સામગ્રીમાં રસ ધરાવનારા વાચકોની સંખ્યા આજે પણ મર્યાદિત છે. એકવીસમી સદી ભલે જ્ઞાનની સદી કહેવાતી હોય, નોલેજનું મહત્ત્વ આજે ભલે પહેલાં કરતાં વધ્યું હોય, પણ નક્કર વાસ્તવિકતા તો એ છે કે વિજ્ઞાન પ્રત્યે સરેરાશ ભારતીયનો અભિગમ હજી પણ શુષ્ક છે. આમાં જો કે તેમનો વાંક નથી. દોષ હોય તો આપણી શિક્ષણ પ્રણાલીનો, જેને માટે અભ્યાસક્રમ બહારના તમામ વિષય વર્જિત છે. પાઠ્યપુસ્તક બહારના ઇતર વાંચનને લગીરે અવકાશ નથી. સામાન્ય જ્ઞાનથી વંચિત રહી જવા પામતી નવી પેઢીમાં તો પછી scientific temperament/ વૈજ્ઞાનિક અભિગમ ક્યાંથી ખીલે ? પરદેશમાં આના કરતાં સાવ વિપરીત સ્થિતિ છે. નવી પેઢીનો અભ્યાસ માત્ર પુસ્તકિયા (અને માટે પોપટિયા) ઢબે નહિ, બલકે પ્રેક્ટિકલ રીતે ચાલે છે. પાઠ્યપુસ્તક ઉપરાંતની વિવિધ વાંચનસામગ્રી તરફ વિદ્યાર્થીઓને ઢાળવામાં આવે છે. આઇનસ્ટાઇન, ફેરાડે, એડિસન, ન્યૂટન, ગેલિલિયો, ટેસ્લા, રૂધરફોર્ડ, બેલ, ફર્મી વગેરે જેવા ધૂરંધર વિજ્ઞાનીઓના તેમજ રાઇટ બ્રધર્સ, સિકોર્સ્કી, નોબલ, ફોર્ડ, જોબ્સ વગેરે જેવા શોધકોના જીવનચરિત્રો દરેક વિદ્યાર્થીને વંચાવવામાં આવે છે. આવા મહાનુભાવો પર તેમની પાસે પ્રોજેક્ટ્સથી માંડીને થીસિસ તૈયાર કરાવવામાં આવે છે, જેથી રિસર્ચની વૃત્તિ તેમનામાં નાની વયે ખીલે. આમ કરવાનો વધુ એક ફાયદો એ કે વિદ્યાર્થીઓમાં scientific temperament ખીલવા લાગે છે, જે વખત જતાં વધુ વાંચનથી હજી વધારે વિકસે છે. અમેરિકામાંથી બે ડઝન જેટલાં અને બ્રિટનમાંથી પોણો ડઝન વિજ્ઞાન સામયિકો પ્રગટ થતાં હોય (અને બહુ મોટી સંખ્યામાં વંચાતાં હોય) એમાં તો પછી શી નવાઇ ?

આની તુલનાએ આપણે ત્યાં સ્વતંત્ર રીતે પ્રગટ થતાં જ્ઞાનવિજ્ઞાનનાં અંગ્રેજી સામયિકોનો સ્કોર ગણવો હોય તો ટચલી આંગળીના ત્રણ વેઢા પૂરતા થઇ પડે ! પ્રાંતીય ભાષામાં તો એવાં મેગેઝિનોનો સ્કોર અતિ, અતિ કંગાળ છે. આ લખનારે કેટલાંક વર્ષ પહેલાં ભૂતપૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ ડો. અબ્દુલ કલામના હાથમાં ‘સફારી’નો અંક મૂક્યો ત્યારે (લખાણ ગુજરાતીમાં હોવા છતાં) અંકનું અકેક પાનું ચીવટપૂર્વક તપાસ્યા પછી તેમનું તત્કાળ રિએક્શન આમ હતું : ‘I am surprised to see that there is a science magazine in Gujarati, but I am more surprised to learn that it survives!’ ડો. કલામનો અચંબો ભારતમાં જ્ઞાનવિજ્ઞાનના સામયિકોની સ્થિતિનો તેમજ વિજ્ઞાન પ્રત્યે સરેરાશ ભારતીયની શુષ્કતાનો ખ્યાલ આપે છે. ખાણી-પીણીથી માંડીને ફેશન સુધીની અનેક રીતભાતમાં પશ્ચિમી દેશનું અનુકરણ આપણે કર્યું, તો નવી પેઢીમાં વૈજ્ઞાનિક અભિગમ ખીલવવાના ઉમદા હેતુને બર લાવવામાં શિક્ષણ પદ્ધતિની બાબતે અમેરિકા-બ્રિટનને ન અનુસરવું જોઇએ ? આ અંગે રાજ્યની અને કેંદ્રની સરકારો કંઇક નક્કર પગલાં લે તો સારું. દરમ્યાન ગુજરાતી વાચકોમાં વૈજ્ઞાનિક અભિગમ કેળવવાનું જે કાર્ય ‘સફારી’ સાડા ત્રણ દાયકા થયે નિઃસ્વાર્થ ભાવે, નિષ્ઠાપૂર્વક તેમજ ઝુંબેશના ધોરણે કરી રહ્યું છે તે ચાલુ છે--અને ચાલુ રહેશે.