‘દખ્ખણ કી રાણી’: ૯૦ વર્ષ પૂરાં કરતી ટ્રેનની જાણવા જેવી કહાણી ને માણવા જેવી સફર
જૂન, ૧૯૩૦માં મુંબઈ-પુણે વચ્ચે શરૂ થયેલી ‘ડેક્કન ક્વીન’ ભારતની પ્રથમ સુપરફાસ્ટ લક્ઝુરિઅસ ટ્રેન હતી
ભારતીય રેલવેના ૧૬૭ વર્ષ લાંબા ઇતિહાસમાં સીમાચિહ્ન સમો એક પ્રસંગ જૂન ૧, ૨૦૨૦ના રોજ સહેજ પણ ધૂમધડાકા વિના ઊજવાઈ ગયો. પ્રસંગ ‘ડેક્કન ક્વીન’ યાને ‘દખ્ખણ કી રાણી’ નામની ઐતિહાસિક ટ્રેનના ૯૧મા જન્મદિવસનો હતો, જેને ઉમળકાભેર ઊજવવા માટે પૂણે રેલવે સ્ટેશને ગણ્યાગાંઠ્યા લોકો એકઠા થયા, કેક કટિંગ કરીને સૌએ ‘દખ્ખણ કી રાણી’ ટ્રેનને મનોમન શુભેચ્છાઓ આપી અને છેલ્લાં ૬૬ વર્ષથી એ ટ્રેનમાં િનયમિત રીતે પૂણે-મુંબઈની સફર ખેડતાં હર્ષા શાહ નામનાં મહિલા યાત્રી જેવા બીજા ઘણા રેલવેપ્રેમી ઉજવણીના પ્રસંગે ભાવુક બની ‘દખ્ખણ કી રાણી’ જોડે સંકળાયેલી પોતપોતાની ખટમીઠી યાદોના ભૂતકાળમાં સરી પડ્યા. લોકડાઉનને કારણે ટ્રેન તો જાણે મુંબઈના રેલવેના શેડમાં હતી, પરંતુ રખે તે ‘સદેહે’ હાજર હોત તો આગુ સે ચાલી આતી પરંપરા મુજબ તેને હારતોરા થયા હોત, શ્રીફળ વધેરાયું હોત અને કંકુ-ચોખા પણ કરવામાં આવ્યા હોત.
આ બધું જરા અજુગતું લાગતું હોય તો જાણી લો કે રેલવે માટે પોતાના હૃદયમાં કૂણો ખૂણો ધરાવતા લોકોનો બહુ મોટો સમુદાય આપણા દેશમાં છે. ઇન્ટરનેટ પર આવા સમરસિયાઓએ www.irfca.org નામનો ઓટલો બનાવ્યો છે, જ્યાં ‘બેસીને’ તેઓ ભારતીય રેલવે વિશે સરસ મજાની જાણકારીનું આદાન-પ્રદાન કરે છે. સામાન્ય મુસાફરો ટ્રેનને પોઇન્ટ-Aથી પોઇન્ટ-B સુધી પહોંચવાનું માધ્યમમાત્ર ગણતા હોય, પણ રેલરસિયાઓની વાત જુદી છે. પોતે જે ટ્રેનમાં યાત્રા કરી રહ્યા હોય તેનું એન્જિન કયા પ્રકારનું છે, કેટલા હોર્સપાવરનું છે, પેસેન્જર કોચ કઈ ફેક્ટરીમાં બન્યા છે, ટ્રેનનો ઇતિહાસ શો છે વગેરે ઝીણામાં ઝીણી બાબતોથી તેઓ સારી રીતે અવગત ન હોય એવું ભાગ્યે જ બને. એકાદ સદી પુરાણી રેલવે માટે તો તેમનો લગાવ એટલો બધો ગહન છે કે ન પૂછો વાત! જૂન ૧, ૨૦૨૦ના રોજ જેણે ૯૧મા વર્ષમાં પ્રવેશ કર્યો તે ‘ડેક્કન ક્વીન’ યાને ‘દખ્ખણ કી રાણી’ એવી જ એક લોકપ્રિય ટ્રેન છે.
જૂન ૧, ૧૯૩૦ના રોજ મુંબઈ-પૂણે વચ્ચે પહેલો પ્રવાસ કરનાર ‘ડેક્કન ક્વીન’ સાધારણ ટ્રેન નથી. ભારતીય રેલવેના ઇતિહાસમાં કેટલાક કીર્તિમાન તેણે આજથી ૯૦ વર્ષ પહેલાં નોંધાવ્યા હતા. જેમ કે,
■ નવ દાયકા પહેલાં ભારતની તમામ ટ્રેનોને જ્યારે વરાળથી ચાલતાં સ્ટીમ એન્જિન ખેંચી જતાં ત્યારે ‘ડેક્કન ક્વીન’ પહેલવહેલી ગાડી કે જેને ઇલેક્ટ્રિક એન્જિન જોતરવામાં આવ્યું હતું.
■ આજે બે પેસેન્જર કોચ સાંકડા vestibule/ દ્વારમંડપ થકી એકમેક સાથે સંકળાયેલા હોય છે. પરંતુ ૧૯૩૦ના અરસામાં એ પ્રકારનું આયોજન નહોતું. દરેક પેસેન્જર કોચ બીજાથી નોખો હોવાથી બે કોચ વચ્ચે અવરજવર સંભવ ન હતી. ‘ડેક્કન ક્વીન’ ભારતની સૌપ્રથમ ટ્રેન કે જેનો પ્રત્યેક ડબ્બો બીજા સાથે દ્વારમંડપ વડે જોડાયેલો હતો.
■ ચાલુ ટ્રેનપ્રવાસે જલપાન કરવું જ્યારે કલ્પનાતીત લાગતું તે ૧૯૩૦ના યુગમાં ‘ડેક્કન ક્વીન’ ડાઇનિંગ કાર ધરાવતી પહેલી ટ્રેન હતી. આ ટ્રેનમાં ડાઇનિંગ કાર આજે પણ છે અને ચોખ્ખાઈ તેમજ વિવિધ વ્યંજનોની ગુણવત્તા બદલ ISO9000 સર્ટિફિકેટ વડે પ્રમાણિત છે.
■ સ્ટીમ એન્જિન વડે મંથર ગતિએ ચાલતી બાકીની દરેક ટ્રેનની તુલનાએ ‘ડેક્કન ક્વીન’નું પાવરફુલ ઇલેક્ટ્રિક એન્જિન સ્પીડમાં જબરો સપાટો બોલાવતું હતું. આથી ૧૯૩૦માં ભારતની કોઈ ટ્રેનને સુપરફાસ્ટનું લેબલ મળ્યું હોય તે ‘ડેક્કન ક્વીન’!
■ આ રેકોર્ડસર્જક ટ્રેન નેવું વર્ષ દરમ્યાન પાટે ઉપરાંત ઘડિયાળના કાંટે પણ ચાલી છે એમ કહેવું ખોટું નહિ. કારણ કે ૧૯૩૦થી આજ સુધી તે મોડી પડ્યાના બનાવો ભાગ્યે જ બન્યા છે. નેવું વર્ષમાં કુલ ૩૨,૮પ૦ દિવસો હોય. દક્ષિણના પહાડી ઘાટની રાણી કહેવાતી ‘ડેક્કન ક્વીન’નો પ્રવાસ તે પૈકી માત્ર ૩ દિવસ (બે વાર પહાડોની ચટ્ટાન પાટા પર ધસી પડવાને લીધે અને એક વખત આંદોલનકારોના રેલ રોકો આંદોલનને કારણે) પૂરો થઈ શક્યો નહોતો. સમયપાલનની દૃષ્ટિએ ભારતની સૌથી શિસ્તબદ્ધ ટ્રેનોમાં ‘ડેક્કન ક્વીન’ મોખરાનું સ્થાન ધરાવે છે.
***ઐતિહાસિક ટ્રેનનો ઇતિહાસ***
ઓગણીસમી સદીના ઉત્તરાર્ધમાં મુંબઈ-પૂણે વચ્ચે રેલવેના પાટા નખાયા તે પહેલાં બસ્સો કિલોમીટરનું અંતર બળદગાડામાં તય કરવું પડતું હતું. મર્યાદિત મુસાફરો સાથે નીકળેલું બળદગાડું પાંચેક દિવસે માંડ નિર્ધારિત સ્થળે પહોંચી રહેતું. ૧૮પ૩માં મુંબઈ-થાણે વચ્ચે પહેલી ટ્રેન દોડી તેના આગામી જ વર્ષે ભારતની અંગ્રેજ સરકારે મુંબઈ-પૂણેને રેલમાર્ગે સાંકળી લેવાનું નક્કી કર્યું. બન્ને શહેરો વચ્ચે બળદગાડામાં હાડમારીભર્યો પ્રવાસ ખેડતા ભારતીયો પ્રત્યે અંગ્રેજોને અનુકંપા જાગે એ તો શક્ય જ નહોતું. બલકે, રેલવે લાઇન નાખવા પાછળ તેમની લાંબી, આર્થિક ગણતરી જુદી હતી. ઓગણીસમી સદીમાં ભારતનું કપાસ મુંબઈ બંદરેથી વહાણો મારફત ઇંગ્લેન્ડમાં માન્ચેસ્ટરની કાપડ મિલોને પહોંચતું કરાતું હતું. મુંબઈ ગોદીએ આવતું ઘણુંખરું કપાસ મહારાષ્ટ્રના વિદર્ભ પ્રદેશનું કે જે કપાસના ઉત્પાદનમાં મોખરે હોવાથી યોગ્ય રીતે ‘કોટન બેલ્ટ’ તરીકે અોળખાતો. અહીં એક ગામથી બીજે ગામ જવા માટે બળદગાડાં સિવાય કશો વાહનવ્યવહાર ઉપલબ્ધ ન હતો. આથી ત્યાં રેલવે લાઇન નાખી દેવામાં આવે તો ટ્રેન મારફત જથ્થાબંધ કપાસ મુંબઈ સુધી વેળાસર પહોંચતું કરી શકાય તેમ હતું. આમ, ભારતના લોકોની સગવડ ખાતર નહિ, પણ કપાસ જેવા માલસામાનની જથ્થાબંધ તથા ઝડપી હેરફેરના સાધન તરીકે રેલવેનો ઉપયોગ કરવાનો મનસૂબો અંગ્રેજોએ સેવ્યો હતો. વળી મુંબઈ-પૂણે વચ્ચે પાટા બિછાવી દેવામાં આવે ત્યાર પછી વાયા પૂણે તમામ દક્ષિણ ભારતને રેલમાર્ગે મુંબઈ સાથે જોડી શકાય તેમ હતું.
આમ કરવામાં સમસ્યા એક જ હતીઃ મુંબઈથી પૂણેનો રેલમાર્ગ બનાવવા માટે પશ્ચિમ ઘાટની સરેરાશ ૨,૧૦૦ ફીટ ઊંચી પર્વતમાળાને વીંધવી જરૂરી હતી. અહીં પર્વતીય ખડકો અગ્નિકૃત હોવાને લીધે અત્યંત કઠણ, એટલે તત્કાલીન સમયનાં પાવડા અને કોદાળી જેવાં પ્રાથમિક સાધનો વડે તેમને તોડવાનું કામ બહુ કપરું હોવાનું જોતાં પહાડોમાં મિનિમમ તોડફોડ કરવી પડે એવું સ્થળ શોધવું આવશ્યક બન્યું. રેલવેલાઇન બિછાવવાનો કોન્ટ્રાક્ટ ગ્રેટ ઇન્ડિયન પેનિન્સુલા/ GIP નામની જે બ્રિટિશ કંપનીને મળ્યો તેના ઇજનેર જેમ્સ જ્હોન બર્કલીએ પશ્ચિમ ઘાટમાં ઠેર ઠેર ફરીને ૩,૦૦૦ નકશા બનાવ્યા, પાટા નાખવા માટે સંખ્યાબંધ સ્થળો ચકાસ્યા અને છેવટે ખર્ચનું તેમજ શ્રમનું પ્રમાણ સહેજ ઘટે તે આશયે ખંડાલા-કરજત વચ્ચેનો ૨,૦૪૧ ફીટ ઊંચો ભોર ઘાટ પસંદ કર્યો.
ઇજનેરી પડકાર જેવો મેગાપ્રોજેક્ટ ઈ.સ. ૧૮પપમાં શરૂ કરાયો ત્યારે ૨૧,૦૦૦ ભારતીય શ્રમિકોને પશ્ચિમ ઘાટના કાળમીંઢ ખડકો તોડવાના કામે લગાડવામાં આવ્યા. પરંતુ સંખ્યાબળ પૂરતું ન જણાતાં વધુ ૨૪,૦૦૦ શ્રમિકોની ભરતી કરવી પડી. શેકી નાખતા ઉનાળુ તાપમાં, ધોધમાર વરસાદમાં અને પહાડોની કડકડતી ઠંડીમાં ભયંકર વેઠિયું કરતા શ્રમિકો ખડકો ભાંગવામાં લોહી-પસીનો એક કરી દેતા ત્યારે માંડ રોજના માંડ ૩-૪ મીટર લેખે કામ આગળ ધપાવી શકાતું હતું. આ હિસાબે ભોર ઘાટના પ.૪ કરોડ ચોરસ ફીટ ખડકો સોંસરવો માર્ગ કરવામાં, પહાડોમાં ૨પ બોગદાં તૈયાર કરવામાં અને ૮ કમાનાકાર પુલો રચવામાં આઠ વર્ષ નીકળી ગયાં. એપ્રિલ ૨૧, ૧૮૬૩ના રોજ મેગાપ્રોજેક્ટ પૂરો થયો ત્યાં સુધીમાં કમ સે કમ ૨૪,૦૦૦ ભારતીય શ્રમિકો બીમારી અને/અથવા નાના-મોટા અકસ્માતોમાં જાન ગુમાવી ચૂક્યા હતા.
એકાદ-બે વર્ષ પછી મુંબઈને પૂણે સાથે જોડતો વાયા ભોર ઘાટ રેલમાર્ગ ખૂલતાં પૂના મેલ નામની ‘આગગાડી’એ નિયમિત ખેપ શરૂ કરી. લગભગ ૧૯૨ કિલોમીટરનું અંતર કાપતાં તેને સાડા પાંચ કલાકનો સમય થતો, કેમ કે ૨,૦૪૧ ફીટ ઊંચા ભોર ઘાટનું આરોહણ કરતી વેળા હાંફી જતા તેના સ્ટીમ એન્જિને વારંવાર થાક ખાવા માટે અને પાણીની ટાંકી ભરવા માટે થોભવું પડતું હતું.
વીસમી સદીમાં સમયની આવી બરબાદી મુંબઈ-પૂણે આવ-જા કરતા ગોરા લાટસાહેબોને કઠવા લાગી. મુંબઈના અનેક અંગ્રેજ અમલદારોને ત્યારે શનિ-રવિ દરમ્યાન પૂણેમાં યોજાતી ઘોડદોડ સ્પર્ધા માણવા માટે અને ઘોડા પર દાવ લગાવવા માટે મુંબઈથી પૂણે જવાનું થતું. પૂના મેલની પ્રવાસાવધિ ટૂંકાવવાનું તો સંભવ નહોતું, એટલે જૂન ૧, ૧૯૩૦ના િદવસે લાટસાહેબોએ ગ્રેટ ઇન્ડિયન પેનિન્સુલા/ GIP પાસે સુપરફાસ્ટ ટ્રેનસફરનો આરંભ કરાવ્યો. ટ્રેનનું નામ રાખ્યુંઃ ‘ડેક્કન ક્વીન’!
સાત ડબ્બાની તે ટ્રેનની એક ખૂબી તેની તેજરફતાર, તો બીજી ખાસિયત વૈભવી સજાવટ હતી. કોચની ફરસ પર સરસ મજાનો ગાલીચો, દીવાલો પર અખરોટના થડનું વૂડન પેનલિંગ, વીજળી વડે ચાલતા પંખા, ઝૂમરો, આરામદાયક ખુરશી, તાજી હવાની અવરજવર માટે એર-વેન્ટિલેશન, ૩૨ જણા બેસીને ભોજન લઈ શકે તેવી બે ડાઇનિંગ કાર અને લાટસાહેબોની સેવામાં ખડે પગે રહેતા ચાકરો ‘ડેક્કન ક્વીન’ની આગવી ઓળખાણ બની.
***ઐતિહાસિક ટ્રેનની આજ***
જૂન, ૧૯૩૦થી આજ દિન સુધીમાં ‘ડેક્કન ક્વીન’ના એન્જિનથી લઈને ઇન્ટિરિયરમાં અનેક બદલાવ આવ્યા છે. આજે પેસેન્જર કોચની સંખ્યા ૧૭ના આંકડે પહોંચી છે. પૂણેથી વહેલી સવારે ૦૭ઃ૧પ વાગ્યે ઊપડતી ‘ડેક્કન ક્વીન’ સવા દસે વિક્ટોરિયા ટર્મિનસ (છત્રપતિ શિવાજી ટર્મિનસ) પહોંચાડે અને ત્યાંથી સાંજે સવા પાંચે નીકળી રાત્રે સવા આઠ વાગ્યા સુધીમાં પૂણે પાછી ફરે. આ ટાઇમટેબલ પૂણેથી મુંબઈ નોકરી માટે જતા લોકો માટે આદર્શ હતો, એટલે ‘ડેક્કન ક્વીન’ સાથે તેમની રોજિંદી સફર શરૂ થઈ અને પ્રત્યેક સફરે ટ્રેન જોડે લાગણીનો તંતુ વધુ ને વધુ મજબૂત બન્યો.
ભારતીય રેલ તવારીખમાં ગૌરવપૂર્ણ પ્રકરણ લખનાર દખ્ખણની રાણી ‘ડેક્કન ક્વીન’માં પ્રવાસ કરવા જેવો હોય છે. ખાસ કરીને ચોમાસાની ઋતુમાં જ્યારે પશ્ચિમ ઘાટના પહાડો પર લીલીછમ વનરાજી ઊગી નીકળી હોય, ઊંચી કરાડો પરથી ધોધ ખાબકતા હોય, જેમાંના કેટલાક તો પરબારા ટ્રેનના છાપરે આવી પડતા હોય, હવામાં તાજગી અને ઠંડકનો કસુંબો ભળ્યો હોય ત્યારે સફરને મજેદાર બનાવવા માટે બીજું શું જોઈએ? અલબત્ત, ગરમાગરમ ચા અને ચટાકેદાર વ્યંજનો! ‘ડેક્કન ક્વીન’ની ISO9000 પ્રમાણિત ડાઇનિંગ કારમાં તેનો પણ પ્રબંધ છે. અહીં બેસીને ગરમ ચાની ચૂસકીઓ લેતાં લેતાં બારીની બહાર કુદરતનો અદ્ભુત સ્લાઇડ-શો માણવાની મજા નિરાળી છે.
લગભગ ૧૯૨ કિલોમીટરના રૂટ પર સૌથી મજાનો વિસ્તાર ભોર ઘાટનો છે, જ્યાં ‘ડેક્કન ક્વીન’ કાળા પહાડો સોંસરવા કોતરાયેલાં બોગદાંમાંથી, કમાનાકાર પુલો પરથી અને કાળમીંઢ ચટ્ટાનોની હાથવેંતથી પસાર થતી સડસડાટ નીકળી જલસો પાડી દે છે. આનંદની એ લાગણી અનુભવવાનો મોકો જ્યારે પણ મળે ત્યારે ભારતના એ ૪પ,૦૦૦ ગુમનામ મહેનતકશ શ્રમિકોનો મનોમન આભાર માનવો રહ્યો કે જેમણે ભોર ઘાટ કોતરવામાં પોતાનો લોહીપસીનો રેડી દીધો હતો.■
©Harshal Pushkarna
©કોપીરાઇટેડ મટીરીઅલ. લેખકની પરવાનગી વિના લખાણનો કે તેના ભાગનો ઉપયોગ કરવો નહિ.
Comments
Post a Comment