कारवाँ गुज़र गया, गुबार देखते रहे !

સંપાદકનો પત્ર

'સફારી' August, 2009

સંગીતમાં રસ ધરાવો છો? જવાબ ‘હા’માં હોય તો સંગીત સાથે જોડાયેલી બે જાણીતી હસ્તીઓની તસવીરો ઉપર આપી છે. બન્નેનું ચીવટપૂર્વક અવલોકન કરો.

કર્યું? તો હવે એક સિમ્પલ પ્રશ્નનો જવાબ આપોઃ ફોટામાં દેખાતી હસ્તીઓ કોણ છે? બન્નેનાં નામ આપો.

‘આ તો પેલો અમેરિકન પૉપસ્ટાર માઇકલ જેક્સન છે.’ એવું મનોમન બોલી ઊઠ્યા હો તો અભિનંદન! જવાબ સાચો છે. પરંતુ એ તો મૂળ સવાલનો માત્ર પચાસ ટકા જવાબ થયો. બીજી તસવીરમાં દેખાતા મહાનુભાવને ઓળખી બતાવો ત્યારે પ્રશ્નનો પૂરેપૂરો જવાબ આપ્યો ગણાય. આ કામ ઘણાખરાને કદાચ અઘરૂં લાગે, એટલે જવાબનો ફોડ વેળાસર પાડી દઇએ.

ઉપર જમણી તસવીર ભારતના વિખ્યાત સરોદવાદક ઉસ્તાદ અલી અકબર ખાનની છે, જેમનું નિધન જૂન માસમાં અમેરિકા ખાતે થયું. વળી એ જ અરસામાં થયું કે જ્યારે કિંગ ઑફ પૉપ કહેવાતો માઇકલ જેક્સન અમેરિકામાં મૃત્યુ પામ્યો. જોવાની વાત એ છે કે જેક્સનની વિદાયના સમાચાર ભારતભરનાં અખબારોએ તેમના પ્રથમ પાને મોટા મથાળા સાથે તેમજ સંખ્યાબંધ તસવીરો સાથે છાપ્યા. પરંતુ ઉસ્તાદ અલી અકબર ખાનનું નિધન થયાના ન્યૂઝને માઇકલ જેક્સનની ચિરવિદાયના ન્યૂઝ જેટલું મહત્ત્વ મળ્યું નહિ. ભારતીય મીડિયાને તે ‘સેલેબલ’ ન્યૂઝ આઇટમ ન જણાતાં હિન્દુસ્તાની સંગીતના એ મહારથીનો ફોટો સુદ્ધાં કોઇ અખબારમાં પ્રસિદ્ધ થયો નહિ. કેટલાંક અખબારોએ અલી અકબર ખાનના અવસાન થયા વિશે એકાદ ફકરા જેટલી નોંધ લઇને સંતોષ માન્યો અને પછી માઇકલ જેક્સન વિશે પાનાં ભરીને લેખો તેઓ લગભગ બે અઠવાડિયાં સુધી પ્રગટ કરતા રહ્યાં. આજે પણ અમુક અખબારોમાં જેક્સન વિશે એકાદ ન્યૂઝ આઇટમ છપાયેલી જોવા મળે છે. માન્યું કે પૉપ સ્ટાર માઇકલ જેક્સનના ભારતમાં લાખો-કરોડો ચાહકો છે, પરંતુ દેશના અગ્રણી સરોદવાદક ઉસ્તાદ અલી અકબર ખાનની અવગણના કરીને આપણું મીડિયા પોતાની ફરજ ચૂક્યું છે.

સરોદવાદનમાં પચાસ વર્ષ લાંબી કારકિર્દી દરમ્યાન ઉસ્તાદ અલી અકબર ખાને ભારતીય સંગીતને વિશ્વના વિવિધ દેશોમાં પહોંચાડ્યું હતું. ભારત સરકારે તેમને પદ્મભૂષણના તેમજ પદ્મવિભૂષણના ખિતાબો વડે સન્માનિત કર્યા હતા, જ્યારે શાસ્ત્રીય સંગીતની ભારતીય આલમના સંગીતકારો ખાનને ‘living national treasure’ તરીકે ઓળખાવતા હતા. અમેરિકા ખાતે સરોદવાદન વડે હિન્દુસ્તાની સંગીતનો લાઇવ ટેલિવિઝન પ્રોગ્રામ આપનાર અલી અકબર ખાન પહેલા ભારતીય કલાકાર હતા. અમેરિકાના વિખ્યાત ગ્રેમી અવૉર્ડઝમાં કુલ પાંચ વખત nominee તરીકે ઘોષિત થનાર તેમજ અમેરિકાના બહુ જાણીતા મેક્આર્થર ફાઉન્ડેશનના સ્નાતક બનનાર તેઓ સૌ પહેલા ભારતીય કલાકાર હતા. મર્હૂમ અલી અકબર ખાનની આવી બધી ખાસિયતો વિશે જો કે દેશનો સરેરાશ નાગરિક લગીરે માહિતગાર નથી.

બીજી તરફ કર્ણપ્રિય સંગીતને બદલે નકરો ઘોંઘાટ ફેલાવનાર માઇકલ જેક્સન વિશે આજની પેઢી પાસે ટોપલો ભરીને જ્ઞાન છે. આ ઘાટ સર્જાવાનું મુખ્ય કારણ એ કે ભારતીય સંગીતનું સ્થાન આજે પશ્ચિમી મ્યુઝિકે લીધું છે. વીણા, સિતાર, સારંગી, જલતરંગ, બુલબુલ તરંગ, શરણાઇ વગેરે જેવાં વાજિંત્રો ભૂલાઇ ગયાં છે અથવા ભૂલાવાની અણી પર છે. તબલા, ડફલી, મૃદંગ અને પખાવજ જેવાં વાજિંત્રોનું સ્થાન ડ્રમ સેટે લીધું છે, તો વિન્ડ સિન્થેસાઇઝરે વાંસળીને તિલાંજલી આપી દીધી છે. એક જમાનામાં સલિલ ચૌધરી, હેમંતકુમાર, શંકર-જયકિશન, નૌશાદ, સચીનદેવ બર્મન વગેરે ભારતીય સંગીતકારો જે તે રાગ-રાગિણી પર આધારિત તર્જ બનાવતા હતા, એટલે ફિલ્મી ગીતોના સંગીતમાં ગજબનું વૈવિધ્ય જોવા મળતું. આજના ફિલ્મ સંગીતકારો રાગ-રાગિણીને બદલે પશ્ચિમી પેટર્નના આરોહ-અવરોહના લય પર આધારિત સંગીત રચે છે, માટે દસમાંથી સરેરાશ છ ફિલ્મી ગીતોનું સંગીત એકમેકને મળતું આવે છે. ભારતના પ્રાચીન સંગીતનિષ્ણાતોએ વર્ષો પહેલાં ૨૨ શ્રુતિઓ, ૩ ગ્રામ, ૭૨ થાટ વગેરેના સમન્વય ઘડી કાઢેલાં ૬૪,૮૪૮ રાગ-રાગિણીઓ પૈકી કેટલા વિશે આજના સંગીતકારો માહિતગાર હશે એ કોણ જાણે!

પશ્ચિમની કહેવાતી સંસ્કૃતિનું આંધળું અનુકરણ કરવામાં આપણે બહુ આગળ નીકળી ચૂક્યા છીએ. સંયમ, શિષ્ટાચાર, વિદ્વતા, પરગજુતા, બુનિયાદી તાલીમ, શાસ્ત્રોસંગીત વગેરેથી નિતરતા મૂળ ભારતીય વારસાની ખરી કિંમત આજની પેઢીને રહી નથી. પરિણામે એ વારસો ખુદ ભારતમાંથી ક્રમશઃ છતાં ઝડપભેર લુપ્ત થઇ રહ્યો છે.

એક દાખલો જુઓઃ યોગ અને ધ્યાન એ પ્રાચીન ભારતે વિશ્વને આપેલી વિદ્યા છે, પરંતુ તે વિદ્યાની ખરી કિંમત આપણે ત્યારે જ કરી કે જ્યારે અમેરિકા જેવા દેશોએ ઑલ્ટરનેટિવ મેડિસિનના વજનદાર લેબલ હેઠળ યોગવિદ્યા અને મેડિટેશનના નામે ધ્યાનવિદ્યા અપનાવી. આખરે ફેશનના નામે અમેરિકાનું અનુકરણ આપણે પળવારમાં કર્યું અને યોગ તેમજ ધ્યાન તરફ દેશનો મોટો વર્ગ વળ્યો. ક્યારેક નવરાશનો સમય હોય તો પરદેશના પુસ્તકો વેચતા સારા બુકસ્ટોરની મુલાકાત લેજો. ભારતીય યોગનો અને ધ્યાનનો મહિમા સમજાવતાં યુરોપઅમેરિકી લેખકોનાં Yoga for better living, Yoga as medicine, The Yoga Bible જેવાં શીર્ષકોવાળાં પુસ્તકો અચૂક દેખાશે.

યોગવિદ્યા જેવો ઘાટ આયુર્વેદના કેસમાં પણ સર્જાયો છે. લીમડો, હળદર, ચંદન, હરડે, ઇસબગૂલ, સર્પગંધા, શતાવરી, ગૂગળ, ધોળી મૂશળી વગેરે કુદરતી ઔષધોના ગુણો વિશે સુશ્રુત, ચરક અને ધનવન્તરિ જેવા આપણા આયુર્વેદાચાર્યો વર્ષો પહેલાં આયુર્વેદના દળદાર ગ્રંથોમાં ઘણું બધું લખી ગયા છે, પરંતુ એ ગ્રંથોની આપણે મન કશી કિંમત ન હોય તેમ સતત તેમની અવગણના કરવામાં આવી. આખરે ૧૯૯૫-૯૬ના અરસામાં લીમડો, હળદર અને ઇસબગૂલ પર અમેરિકાની ફાર્મા કંપનીઓએ પેટન્ટ નોંધાવી દીધી ત્યારે ભારત સરકારની નિદ્રા ખૂલી. આજે અમેરિકન ફાર્મા કંપનીઓ ભારતીય આયુર્વેદે ચીંધી બતાવેલી કુદરતી ઔષધિઓના સત્ત્વોવાળી એલોપેથિક દવાઓ બનાવીને ધૂમ નફો રળે છે. ઑલ્ટરનેટિવ મેડિસિનના બેનર હેઠળ યોગની માફક આયુર્વેદનો પણ યુરોપ-અમેરિકામાં નવો ‘યુગ’ ઊગ્યો, એટલે તેની દેખાદેખીમાં ભારતે આયુર્વેદને અપનાવ્યું.

પ્રાચીન ભારતના ખગોળવિજ્ઞાનને (હિન્દુ કોસ્મોલોજિને) મોટા ભાગના ભારતીયો નાપાયેદાર ગણી વખોડી નાખે છે, પણ એ જ વિજ્ઞાનને અમેરિકાના કાર્લ સેગાન જેવા ધૂરંધર ખગોળશાસ્ત્રીઓ વખાણે ત્યારે આપણને એ વાતની પ્રતિતી થાય કે પ્રાચીન ભારતમાં કેવું બુદ્ધિધન હતું! અંગ્રેજોએ ભારતમાં દાખલ કરેલી ભૂલભરેલી શિક્ષણપ્રણાલિને આપણે વારંવાર કોસતા રહીએ છીએ, પરંતુ વિદ્યાર્થીને બુનિયાદી તાલીમ આપતી ગુરુકુળતક્ષશિલાની મૂળભૂત ભારતીય શિક્ષણપ્રણાલિને થોડા ઘણા ફેરફાર સાથે અપનાવવાની દિશામાં કોઇ પહેલ કરતું નથી. મૂળ ભારતીય એવી દેવભાષા સંસ્કૃત પર ખુદ ભારતને બદલે જર્મનીમાં રિસર્ચ થાય એ પણ કેવી કરૂણતા!

યોગ, ધ્યાન, આયુર્વેદ તેમજ ભારતીય ખગોળવિજ્ઞાનના કેસમાં બન્યું તેમ ભવિષ્યમાં કદાચ કો’ક અમેરિકી અથવા યુરોપી મ્યુઝિક કંપની ભારતના શાસ્ત્રીય સંગીતને નવા પેકેજમાં રજૂ કરશે. તબલા, સારંગી, જલતરંગ, બુલબુલ તરંગ, ડફલી, વાંસળી વગેરે વાજિંત્રો વડે કોઇક ગોરા સંગીતકારે કમ્પોઝ કરેલું મ્યુઝિક અહીંની નવી પેઢી ત્યારે હોંશે હોંશે સાંભળશે અને ફેશનના નામે કઈંક નવું અપનાવ્યાના જોશમાં એ સંગીત પર મોહી પડશે. મર્હૂમ સરોદવાદક અલી અકબર ખાન અને તેમના જેવા દિગ્ગજ સંગીતકારો ભારતને કેવો અમૂલ્ય સંગીતવારસો આપી ગયા તેનું ભાન તેમને ત્યારે જ થવાનું છે.

માનો યા ન માનો, પણ એક કડવું સત્ય એ છે કે આપણને આપણા દેશ માટે તેમજ દેશની બેશકિંમતી સંસ્કૃતિ માટે માન નથી. દેશાભિમાન તો ઠીક સ્વાભિમાનની પણ આપણે ત્યાં અછત વરતાય છે.