એક નજર આ તરફ...

જૂન ૨૮, ૨૦૧૬ની એ સવાર ક્યારેય નહિ ભૂલાય કે જ્યારે બરાબર ૮ઃ૧૦ વાગ્યે લદ્દાખની સ્‍તોક પર્વતમાળાના સૌથી (6,153 મીટર/20,187 ફીટ) ઊંચા શિખરની ઊંચાઈએ પગ મૂક્યો હતો. શિખર સુધી પહોંચવા માટેનાં છેલ્‍લાં વીસ ડગલાં મારી જિંદગીની સૌથી લાંબી સફર હતી. સખત ઠંડી, પાતળી હવા, ભૂસપાટી કરતાં પચાસ ટકા ઓછો પ્રાણવાયુ, મધરાતે ૧૨ વાગ્યે શરૂ કરેલા સળંગ આઠ કલાકના કષ્‍ટદાયક ટ્રેકથી થાકી ગયેલું શરીર, પાચનશક્તિ ખોરવાઈ ચૂકી હોવાથી પેટમાં અન્‍નરૂપી ઇંધણ નહિ, ઓક્સિજન માટે વલખાં મારતાં ફેફસાં અને ડ્રમ બિટ્સની માફક ધડકતું હ્દય!  વીસ હજાર ફીટ ઊંચેના વિષમ સંજોગોમાં ઉપરોક્ત સમસ્‍યાઓ વચ્‍ચે એક વધારાની તકલીફનો મેં સામનો કર્યો હતો, જેના વિશે ‘આ છે સિઆચેન’ પુસ્તકમાં લખ્યું નથી. આજે પહેલી વાર અહીં વાચકો સાથે શેર કરું છું. સ્‍તોક કાંગડીના બર્ફીલા શિખરે પહોંચ્યો ત્‍યાં સુધીમાં મગજ રીતસર બહેર મારી ગયું હતું. હવામાં ઓક્સિજનની કમીને કારણે મગજને મળતા પ્રાણવાયુ યુક્ત લોહીનો પુરવઠો ઘટતાં વિચારોનું અને નજર સામે જોયેલાં દૃશ્‍યોનું પ્રોસેસિંગ મંથર ગતિએ થતું હતું. મેમરી પાવર ઘટ્યો હતો. સૂઝબૂઝ અને નિર્ણયશક્તિ પર માઠી અસર થઈ હતી. આ બાયોલ...

દુશ્મન તરફ દબાતા પગલે જવું અને પછી ઓચિંતી ભીંસ લેવી ચીની ડ્રેગનની રણનીતિ છે લદ્દાખમાં નિયંત્રણ રેખાના મુદ્દે ભારત-ચીન વચ્‍ચેનો મતભેદ ૧૯પ૬થી ચાલ્‍યો આવે છે. નવા અને બન્‍ને પક્ષે મંજૂર હોય તેવા નકશા નહિ બને ત્‍યાં સુધી સરહદી તણાવની તલવાર લટકતી રહેવાની છે શેરીના પેધે પડી ગયેલા ડાઘિયા કૂતરાને ધૂંકાર કરીને હાંકી કાઢો, છતાં તે અમુક કલાકોમાં વળી પાછું શેરીમાં આંટા મારતું જોવા મળે તેવો જ કેસ અરુણાચલ- લદ્દાખમાં આંટો મારી જતા ચીની સૈનિકોનો છે. આપણા જવાનો વાતો (ક્યારેક લાતો) વડે તેમને પાછા ધકેલે, પણ જક્કી ચીના થોડા વખતમાં બૂમરેંગની જેમ રિટર્ન વીથ થેંક્સ પરત આવે છે.  એપ્રિલ, ૨૦૨૦ના આરંભથી લઈને જૂન, ૨૦૨૦ના મધ્યાહ્ન સુધીમાં ચીની સૈનિકો લદ્દાખના ગલવાન ખીણપ્રદેશમાં એક કરતાં વધુ પ્રસંગે દાખલ થયા. અક્સાઇ ચીનની લાઇન ઓફ એચ્‍યુઅલ કન્‍ટ્રોલ/ LAC પર તૈનાત આપણા જવાનોએ તેમને પડકાર્યા અને ખદેડી મૂક્યા. છતાં પેેલા શેરીના હઠીલા વક્રપુચ્‍છ જેવું ‘પૂંછડી વાંકી તે વાંકી’ વર્તન ધરાવતા ચીના વળી પાછા પ્રગટ થયા. જૂન, ૧પ-૧૬ના રોજ ગલવાનની ભૂમિ રણભૂમિ બની અને કેટલાક દિવસ પછી સરહદી વિવાદનો મુદ્દો મંત્રણાના ટેબલ પર આવ્યો...

પરમવીર કેપ્ટન બાના સિંહને સલામ,  અભિનંદન  ને વંદન! સમુદ્રસપાટીથી 20,000 ફીટ ઊંચાં હિમશિખરો, ઘૂંટણ સુધી ખૂંપી જવાય તેટલી જાડી હિમચાદર, શૂન્ય નીચે 40 ડિગ્રી સે‌લ્શિઅસનું અસહ્ય તાપમાન, પાતળી હવામાં‍ ઓક્સિજનનું 40 ટકા જેટલું ઓછું પ્રમાણ, પ્રત્યેક ડગલું શરીરની ઊર્જાનું ટીપેટીપું નીચવી નાખવા જેવું લાગે... આ છે સિઆચેન યુદ્ધક્ષેત્ર!‍‍ આ બધા પડકારો સામે હંમેશાં ઝઝૂમતા આપણા ‌જવાનોએ ‘ઓપરેશન રાજીવ’ હેઠળ જૂન, 1987માં સિઆચેનના પહાડોમાં પાકિસ્તાન વિરુદ્ધ યુદ્ધ ખેલવાનું થયું હતું. સિઆચેનની સૌથી ઊંચી (21,200 ફીટ) કાઇદ પોસ્ટ પર કબજો જમાવીને બેઠેલા પાકિસ્તાનીઓ સામે લડીને ગમે તે ભોગે ત્યાં ત્રિરંગો લહેરાવવાનો હતો. કાઇદ પોસ્ટ સુધી પહોંચવામાં 1,500 ફીટ ઊંચી, તીવ્ર ખૂણો ધરાવતી હિમકરાડ ચઢવાની હતી. મિશન ઇમ્પોસિબલ જેવું તે કાર્ય નાયબ સુબેદાર બાના સિંહ મુલતાનીના શિરે આવ્યું. ચાર સાથી જવાનોને લઈને તેઓ જૂન 26, 1987ના રોજ ઉપડ્યા. ઊંચી ચોકી પર બેઠેલા શસ્ત્રસજ્જ શત્રુને આગમનની ગંધ ન આવે તે રીતે કરાડ પર ચડયા. પાકિસ્તાનના ૧૭ સૈનિકો સામે સ્વયં સહિત ૫ જવાનોને મેદાને જંગમાં ઊતારીને, સત્તર પૈકી સાત દુશ્મન સૈનિકોને...

અહીં વિમાન ઉતારવું પાઇલટો માટે મોતના મુખમાં ઊતરવા જેવું કેમ છે? આમુખઃ આપણા વતનપરસ્‍ત જાંબાઝ પાઇલટો જાનના જોખમે દૌલત બેગ ઓલ્‍ડીમાં શસ્‍ત્રસરંજામનો પુરવઠો પહોંચાડે છે. વાયુ સેનાનો મુદ્રાલેખ नभः स्पृशं दीप्तम् એ સરફરોશોએ સાચા અર્થમાં દીપાવ્યો છે. અવનવા વિશ્વવિક્રમોના સંસ્‍કરણ ‘ગિનેસ બુક ઓફ રેકોર્ડ્ઝ’ મુજબ વિશ્વનું સૌથી ઊંચું એરપોર્ટ ચીન હસ્‍તકના તિબેટમાં આવેલું દાઓચેંગ યાડિંગ છે. સમુદ્ર સપાટીથી તેની ઊંચાઈ ૧૪,૪૭૨ ફીટ છે. સપ્‍ટેમ્‍બર ૧૬, ૨૦૧૩ના રોજ Air China ના અેરબસ A319 પ્રકારના પેસેન્‍જર વિમાને ૧૧૮ મુસાફરો સાથે દાઓચેંગ યાડિંગ એરપોર્ટના રનવે પર પૈડાં ટેકવ્યાં એ સાથે ઉડ્ડયનની આંતરરાષ્‍ટ્રીય તવારીખમાં નવો કીર્તિમાન દર્જ થયોઃ પેસેન્‍જર પ્‍લેનને ૧૪,૪૭૨ ફીટની ઉત્તુંગ ઊંચાઈએ ઉતારવાનો! આ વિક્રમ ઘણું કરીને તો તૂટવાનો નથી, કેમ કે પેસેન્‍જર પ્‍લેને પંદરેક હજાર ફીટ કરતાં વધુ ઊંચાઈએ લેન્‍ડ કરવું અને પછી ત્‍યાંથી ટેક-ઓફ કરવું અત્‍યંત કપરું થઈ પડે. આનું કારણ છે. પંદર હજાર ફીટની ઊંચાઈએ હવા અત્‍યંત પાતળી હોવાથી વિમાનની પાંખો નીચે હવાનું પૂરતું દબાણ સર્જાતું નથી. પાંખો નીચે એર પ્રેશર જો માફકસરનું ન હોય તો...

મહામારીમાં સરકારને લોકડાઉન જેવાં નિર્ણયોની સત્તા આપતા કાયદાના મૂળમાં રહેલી અજાણી કથા 1896ની પ્લેગ મહામારીને કાબૂમાં લેવા ગોરી સરકારે Epidemic Diseases Act 1897 નામનો જે કાયદો ઘડ્યો તેના અમાનુષી અમલીકરણે ચાફેકર બંધુઓને શસ્‍ત્ર ઉપાડવા માટે ફરજ પાડી. ૧૮પપનું વર્ષ હતું. કોરોના, સ્વાઇન ફ્લૂ, બર્ડ ફ્લૂ, સાર્સ વગેરે મહામારીઓના મેટરનીટી હોમ જેવા ચીનમાં ત્‍યારે બ્યુબોનિક પ્‍લેગ નામના રોગચાળાનું ઘોડિયું બંધાયું હતું. આ અસાધ્‍ય રોગ ચીનના યુનાન પ્રાંતમાં એક ગામે ઉદ્‍ભવ્‍યો અને ત્‍યાંથી આસ્‍તે આસ્‍તે આસપાસના વિસ્‍તારોમાં ફેલાઈ રહ્યો હતો. દરરોજ સેંકડો ચીના જીવ ગુમાવતા હતા. પચ્‍ચીસેક વર્ષમાં મૃત્‍યુઆંક લાખોમાં પહોંચ્‍યો અને મહામારી પોતે ૧,૪૦૦ કિલોમીટર છેટે સાગરકાંઠે વસેલા હોંગ કોંગ સુધી પહોંચી. ભારત અને ચીન વચ્‍ચે ત્‍યારે અફીણ, સિલ્‍ક, ખાંડ, ચા વગેરેનો દરિયાઈ વેપાર ચાલતો હતો અને હોંગ કોંગ તે વેપારનું મુખ્‍ય કેંદ્ર હતું. ૧૮૮૪માં એક માલવાહક જહાજ હોંગ કોંગથી મુંબઈ જવા નીકળ્યું ત્‍યારે તેના ફાલકામાં માલ ઉપરાંત પ્‍લેગના કારક મૂષકો પણ હતા. ઉંદરના શરીરમાં રહેલા યેર્સિનીયા પેસ્ટીસ નામના બેક્ટીરિઆ જૂ તથા ઇતડી...

લદ્દાખમાં ગલવાન ખાતે ભારતના ૨૦ શૂરવીરોનો ભોગ લેનાર લોહિયાળ સંઘર્ષ પાછળનો ઘટનાક્રમ --------- ગુફાવાસી આદિમાનવ શિકાર માટે તેમજ આત્ ‍ મરક્ષણ માટે પથ્ ‍ થર વડે બનાવેલાં સાવ પ્રાથમિક હથિયારો વાપરતો થયો ત્ ‍ યારથી આજ દિન સુધીમાં શસ્ ‍ ત્રોના વૈવિધ્ ‍ યની બાબતે માનવજાતે અસાધારણ સિદ્ધિ પ્રાપ્ ‍ ત કરી છે. જગતના તમામ દેશોનાં શસ્ ‍ ત્રાગારો આધુનિક અને ઓટોમેટિક શસ્ ‍ ત્રો વડે સમૃદ્ધ છે. ભારત સહિત કેટલાક દેશો પાસે પરમાણુ હથિયારો પણ છે. એકવીસમી સદીના આયુધો હાઈ-ટેક્નોલોજિ પર આધારિત હોય અને ખાસ તો ડ્રોન જેવાં અમાનવ શસ્ ‍ ત્રો હાથવગાં હોય ત્ ‍ યારે સહેજે સવાલ થાય કે લદ્દાખના ગલવાન ખીણપ્રદેશમાં જૂન ૧પ, ૨૦૨૦ના રોજ ભારત-ચીન વચ્ ‍ ચે જે ગરમાગરમી થઈ તેમાં બેમાંથી એકેય દેશોએ આત્ ‍ મરક્ષણ યા અટેક માટે આધુનિક હથિયારોનો ઉપયોગ શા માટે ન કર્યો? એવી તે શી મજબૂરી હતી જેને કારણે ભારત-ચીનના સૈનિકોને પથ્થરબાજી વડે લડવું પડ્યું? ખુલાસો આપતાં પહેલાં જૂન ૧પ, ૨૦૨૦ના રોજ ગલવાન ખીણમાં બનેલી ઘટનાનું થોડુંક બેકગ્રાઉન્ ‍ ડ જાણી લો. ■ ગલવાન ખીણમાં ભારત લશ્ ‍ કરી છાવણીઓ સ્ ‍ થાપે, બંકર બનાવે અને ઉત્તરે દૌલત બેગ ઓલ્ ‍ ડી સુધી જતી...

લદ્દાખ-અરુણાચલમાં લશ્‍કરી કાંકરીચાળા ચાલુ રાખીને ચીન સસ્‍પેન્‍સના પડદા પાછળ બીજા કયા કારસા ઘડી રહ્યું છે? લદ્દાખ, ગલવાન, પેંગોંગ સરોવર, દેમચોક, શ્‍યોક, દૌલત બેગ ઓલ્‍ડી... આ બધા શબ્‍દોથી હવે તો ભારતનો સરેરાશ નાગરિક સારી પેઠે પરિચિત છે. ગલવાનમાં ભારત અને ચીનના સૈનિકો વચ્‍ચે થયેલા લોહિયાળ સંઘર્ષથી પણ સૌ વાકેફ છે. આથી અહીં શરૂ થતી ચર્ચામાં એમાંનું કશું આવતું નથી. ચર્ચાનો મુદ્દો અલગ છે. વ્યૂહાત્‍મક રીતે મૂલ્યાંકન કરવા બેસો તો ગલવાન, પેંગોંગ સરોવર અને દૌલત બેગ ઓલ્‍ડી જેવાં લદ્દાખી ક્ષેત્રોમાં ચાલી રહેલા તણાવ કરતાં ક્યાંય વધારે ગંભીર છે. આમ છતાં તેના પ્રત્‍યે મીડિયાથી લઈને સોશ્‍યલ મીડિયાનું ધ્‍યાન એટલા માટે નથી પડતું કે તાજેતરમાં ગલવાન ખાતે ૨૦ ભારતીય જવાનો શહીદ થયાના હૃદયદ્રાવક બનાવની જેમ તે ઘટના પ્રકાશમાં આવતી નથી. સસ્‍પેન્‍સના ચીની પડદા ઓથે તે ઓઝલ છે. એક નજર પડદાની પેલે પાર કરવા જેવી છે. આજે આર્થિક મોરચે કાઠું કાઢી રહેલા ચીને ભલે મૂડીવાદ અપનાવ્યો છે, પરંતુ એ દેશની હજારો વર્ષ લાંબી ઐતિહાસિક તવારીખ તપાસો તો ખ્યાલ આવે કે ચીની શાસકોની રાજનીતિ હંમેશાં વિસ્તારવાદી રહી છે. ઈ.સ. ૧૬૬૪માં ચિંગ વંશના ...

ધોરણ-૧૦ના નબળા પરિણામે ફરી તાજો કરેલો યક્ષપ્રશ્નઃ બેમાંથી કયો વિકલ્‍પ સારો? બસ્‍સો વર્ષના શાસન દરમ્‍યાન સફેદ લૂંટ ચલાવી ભારતને આર્થિક રીતે પાયમાલ કરનાર અને મંગલ પાંડેથી લઈને ભગત સિંહ સુધીના અસંખ્‍ય ક્રાંતિકારો પર અમાનુષી અત્‍યાચારો કરનાર ગોરી (છતાં ગેંડાછાપ) ચામડીના અંગ્રેજો માટે સરેરાશ સ્‍વમાની ભારતીયને ઝાઝું માન ન હોય. છતાં બ્રિટિશરાજના કેટલાક અંગ્રેજો તેમના ઊંચા, સંતુલિત અને સકારાત્‍મક વિચારો બદલ થોડાઘણા આદરને પાત્ર હતા તેમાં શંકા નહિ. આવા ચુટકીભર ચુનંદા ગોરા અમલદારોમાં એક નામ હોરેસ હેમન વિલ્‍સનનું હતું. બહુમુખી પ્રતિભા ધરાવતા હોરેસ વિલ્‍સન ૧૮૦૮માં ભારત આવી બંગાળમાં surgeon/ શલ્‍ય ચિકિત્‍સક તરીકે સેવા આપતા હતા. કલકત્તામાં તેઓ પહેલી વાર ભારતના પ્રાચીન સંસ્‍કૃત ગ્રંથોના સંપર્કમાં આવ્યા, જેમને વાંચવા-સમજવા માટેની અસીમ ઉત્‍કંઠાએ હોરેસને સંસ્‍કૃત ભાષા શીખવાની પ્રેરણા આપી. બહુ નજીવા સમયમાં હોરેસ વિલ્‍સને સંસ્‍કૃતનું ભાષાજ્ઞાન મેળવ્યું અને વેદો-પુરાણો, ઉપનિષદો, કાલિદાસનું ‘મેઘદૂત’ જેવું કાવ્‍ય વગેરેનો ઊંડાણથી અભ્‍યાસ કર્યો. આ સમૃદ્ધ સાહિત્‍યનો પશ્ચિમી દેશોને લાભ મળી શકે તે ખાતર હોરેસે તેમન...